در این نوشته به کاخی می‌رویم که روزگاری تاجگذاری پدر و پسر پهلوی، احمد شاه و مظفرالدین شاه قاجار را به چشم دیده است، عصری نشان اقتدار و صلح برپاشده توسط کریم‌خان زند بوده، روزی دیگر مدفن تحقیرآمیز استخوان‌های او و نشان پیروزی آقامحمدخان شده، بعدازظهرها ناصرالدین شاه روی ایوانش قلیان چاق می‌کرده و تنها خدا می‌داند که دالان‌هایش نجوای چه دسیسه‌ و سیاست‌بازی‌هایی را به گوش شنیده‌ و تالارهایش میزبان کدام میهمانان بوده‌ است و اندرونی آن چگونه مسیر حکومت را تغییر می‌داده ‌است.

اگر دوست دارید یک تجربه شاهانه داشته باشید؛ کاخ گلستان یک انتخاب درجه یک است و این نوشته می‌تواند تصویری کلی از بازدید یک‌روزه شما ارائه کند؛ با ما همراه باشید.

قصه کاخ گلستان چیست؟

ازآنجاکه همواره آقامحمدخان قاجار را فردی خشن، بی‌رحم و خون‌ریز معرفی کرده‌اند؛ شاید کسی باور نکند که او عامل اصلی شکوه و جلال امروزی کاخ بوده؛ خبر بد اینکه، حقیقت با احساسات و ذهنیت ما کاری ندارد و تاریخ خواجه تاجدار را معمار اصلی این میراث ارزشمند و جهانی یونسکو معرفی می‌کند.

جست‌وجو و خرید بلیط قطار در راستین گشت

صفویه و زندیه

قصه از این قرار است؛ در سال ۹۸۸ق و در زمان سلطنت شاه عباس، قصری ساخته می‌شود. موقعیت مناسب، آب‌و‌هوای مطبوع و چنارستانی که بنا را دربرگرفته به‌طور طبیعی سبب گسترش و افزایش اهمیت سازه می‌شود؛ به‌طوری‌که چهل سال بعد؛ زمانی که پیترو دلا واله (Pietro Della Valle) ایتالیایی به آن می‌رسد؛ خبر از تولد یک ارگ سلطتنی می‌دهد. چرخ روزگار می‌گردد و پادشاه صلح‌جوی سلسله کوتاه زندیه روی کار می‌آید؛ ثمره سلطنت او برای کاخ افزایش توجه به بنا و احداث یک دیوان‌خانه است.

آقامحمدخان قاجار

هفده سال پس از مرگ کریم‌خان زند نوبت به آقامحمدخان می‌رسد که سکان‌دار مملکت ایران شود. برخلاف تمامی پادشاهان، انتخاب او نه مرکز کشور، نه شیراز و نه اصفهان، بلکه تهران است.

پادشاه جدید، در پایتخت جدید، نیاز به محل اقامت دارد و چه جایی بهتر از کاخ گلستان که محبوب دشمن منفور و دیرینه او بوده است؟ به دستور آقامحمدخان استخوان‌های کریم‌خان از شیراز به تهران آورده می‌شود و زیرپله‌های عبورومرور روزانه او دفن می‌شود.

تاریخ معاصر

از اینجا به بعد تاریخ کاخ با سوغاتی‌های فرنگ ناصرالدین شاه، هنردوستی مظفرالدین شاه، جنبش مشروطه، فرار احمد شاه و تاجگذاری پادشاهان آخرین سلسه سلطنتی ایران گره خورده که برای جلوگیری از طولانی‌شدن متن از شرح مفصل آن‌ها می‌گذریم و در خلال کلمات آتی گریزی به آن‌ها می‌زنیم.

حالا در کاخ چه می‌گذرد؟

اگر خود را به بازار تهران یا همان خیابان ۱۵خرداد برسانید، زدن رد کاخ سلطنتی کار سختی نخواهد بود. شما با یک سنگ‌فرش زیبا مواجه می‌شوید که دنبال‌کردن آن به محوطه‌ای تقریبا شش‌هکتاری منتهی شده و عصاره بیش از چهارصد سال تاریخ را حاضر و آماده ارائه می‌کند.

به خاطر داشته باشید آنچه امروزه من و شما می‌بینیم یک‌دهم وسعتی است که شاهان قاجار و پهلوی دیده‌اند. اما با این تفسیرها، هنوز هم می‌شود در یک روز وسط هفته، عزم کاخ گلستان را کرد و در پستوی طلا، آینه و کاشی‌کاری‌ها، صنایع‌دستی و آن چای‌خانه باصفای کنج باغ، قیل‌وقال دنیا را به دست فراموشی سپرد.

همچنین، اگر سر ذوق باشید؛ این امکان وجود دارد که به عکاس‌خانه بروید و پوشیدن لباس‌های قاجاری، چند عکس تاریخی برای خود دست‌وپا کنید.

اما اصل مطلب، محوطه و بناهایی است که از حالت آثار ساده معماری خارج شده‌ است و به‌نوعی، شاهدان تاریخ ایران به شمار می‌آید. تغییر سیر معماری از عمیق‌ترین لایه‌های سنت و تلفیق آن‌ها با دستاوردهای اروپا صنعتی به‌خوبی گذار فرهنگی ایران را نمایش می‌دهد. به‌خصوص اگر یک روز کامل را به این کاخ اختصاص دهید به‌خوبی متوجه سیر تغییرات خواهید بود.

بناها و موزه‌ها در کاخ گلستان

در محوطه شش‌هکتاری انبوهی کاخ، موزه و ساختمان وجود دارد که هریک یادگار دوره‌های تاریخی‌اند. اما پیش از آنکه به آن‌ها بپردازیم، باید اشاره کنیم که خود محوطه با درخت، حوض و دیوارهای کاشی‌کاری‌شده پُر شده است. در نتیجه، اگر عکاسید یا اینکه دوست دارید چشم خود را با رنگ و انعکاس نور در سطح آب نوازش دهید، پیش‌رفتن سروقت بناها، محوطه کاخ را دریابید.

شمس‌العماره؛ عشق فرنگ

مشخص نیست که فکر داشتن یک ساختمان عظیم و بلندمرتبه اولین بار چگونه به سر ناصرالدین شاه خطور کرد؛ شاید مشاهده تصاویر فرنگ و شاید هوس زیرنظرگرفتن قلمرو تحت فرمان از ارتفاع؛ هرچه که بود؛ او در سال ۱۲۸۲ق معیرالممالک را مامور به ساختن بنایی پنج طبقه در سمت شرقی ارگ می‌کند و رویای سلطان تنها دو سال بعد، یعنی در ۱۲۸۴ق رنگ واقعیت می‌گیرد. از منظر مهندسی، شمس العماره یکی از اولین بناها در ایران است که با اسکلت آهن برپاشده است و تا ۳۵ متر در آسمان پیشروی کرده است.

از دیدگاه معماری و هنری نیز، آینه‌کاری، گچ‌بری، کاشی‌کاری و روح آرایشات ایرانی به قلب یک سازه غربی دمیده شده تا معجونی خاص و منحصربه‌فرد از سنت و مدرنیته پدید آید.

در پایان روز و پس از خروج از کاخ گلستان چرتکه بیندازید و ببینید بازدید از کاخ شاهان چقدر هزینه داشته؛ در همین حین به خاطر داشته باشید که ساخت و تجهیز شمس‌العماره با بودجه‌ای ۴۰هزار تومانی به اتمام رسیده است.

ایوان تخت مرمر؛ محلی برای تاجگذاری

اگر تصاویر تاجگذاری رضا شاه را از تلویزیون دیده باشید؛ تخت مرمرینی که همانند قصه‌های اساطیر و کهن بر دوش دیو و پری قرار گرفته و شاه روی آن نشسته را به خاطر دارید. این تخت در ایوان مرمر قرار دارد و تاریخی دور و دراز را روایت می‌کند. ایوان را کریم‌خان می‌سازد و در مراسم‌های خاص، امکان حضور مردم در کاخ و دیدار با پادشاه را میسر می‌سازد.

زمانی که آقامحمدخان به قدرت می‌رسد؛ دستور به جمع‌آوری آثار هنری قصر وکیل داده و آن‌ها را از شیراز به تهران می‌آورد و ایوان ساده کریم‌خان را با ستون، مرمر، نقاشی و آینه‌های غنیمت گرفته شده از خود او رنگ و بویی تازه می‌بخشد.

یادگاری آخر را نیز فتحعلی شاه باقی می‌گذارد؛ یک تخت از مرمر زرد که تداعی‌کننده تخت سلیمان است و در زیبایی جای هیچ حرف و حدیثی را باقی نگذاشته است.

خلوت کریم‌خانی؛ پای چهار شاه در میان است!

خلوت کریم‌خانی یکی از پرقصه‌ترین بناهای کاخ گلستان است. این محل دقیقا کنار ایوان تخت مرمر قرار گرفته و با سه دهنه و حوضی که در میانه آن قرار دارد، تک و تنها در مقابل ورودی اصلی کاخ خودنمایی می‌کند. به خاموشی و سکون امروز حوض نگاه نکنید؛ زمانی آب خروشان قنات را در دلش داشته و تمامی درختان محوطه را آبیاری می‌کرده است.

بگذریم، قصه خلوت کریم‌خانی و چهار پادشاه از این قرار است. کریم‌خان در آن خلوت می‌کرده است؛ آقامحمدخان استخوان‌های پوسیده او را از شیراز به زیرپله‌های آن می‌آورد و هر روز با عبور از روی آن‌ها انتقام کودکی سخت خود را از باقی‌مانده وکیل‌الرعایا می‌گرفته؛ ناصرالدین شاه در آن قلیان چاق می‌کرده و رضاشاه دوباره استخوان‌های معروف را از زیرپله‌ها بیرون می‌آورد تا به سرسلسه قاجار نشان دهد که دست بالای دست بسیار است. حالا این امکان برای من و شما فراهم است تا به کاخ برویم و جریان مذکور را با دور تند به چشم ببینیم.

در ضمن، سنگ مزار دومتری شاه شهید، ناصرالدین شاه قاجار نیز که در ابتدای انقلاب از روی قبر او در عبدالعظیم برداشته شده بود، امروزه در همین خلوت کریم‌خانی قرار گرفته است.

عمارت بادگیر؛ همکاری فتحعلی و ناصرالدین شاه

اگر دوست دارید چشمان خود را مقابل زیبایی محض قرار دهید؛ باید سراغ عمارت بادگیر کاخ گلستان را بگیرید. کف، سقف، دیوار، پنجره، نور، ستون و هرچه که فکرش را بکنید به اشرافی‌ترین شکل ممکن زیورآویخته‌اند و با هنر دست، تزیین کرده‌اند.

اهمیت دیگر این عمارت در این است که به‌نوعی، آغاز ایران جدید با تولد این سازه هم‌سنگ و موازی است. به بیان دقیق، تقریباً هر بنا دیگری در کاخ تاریخچه‌ای پیش از قاجار دارد؛ اما ساخت عمارت بادگیر با روی‌کارآمدن فتحعلی شاه کلید می‌خورد و در دوره ناصرالدین شاه با یک بازسازی کوچک به کمال می‌رسد.

کاربری زیرزمین عمارت بادگیر امروزه عکاس‌خانه است درحالی‌که در زمان خود، حوض‌خانه نامیده می‌شده؛ به این ترتیب که در صورت نبودن شاه در ییلاق، تابستان‌ها در خنکای نسیم هدایت شده از بادگیر و خنک‌شده با آب حوض سپری می‌شده‌اند.

نگارخانه؛ گالری ناصرالدین شاه

زمانی که ناصرالدین شاه برای اولین بار از فرنگ دیدار کرد؛ شیفته شیوه هنردوستی، موزه و گالری‌های آن دیار شد. به همین خاطر، با بنانهادن نگارخانه بستری مناسب برای آویز آثار هنرمندان ایجاد کرد. پس از ناصرالدین شاه نیز در دوره پهلوی دوم، به مساحت نگارخانه افزوده شد و امروزه آثار هنری پیش و پس از دوره قاجار در این موزه مشاهده می‌شود.

تالارها اصلی کاخ گلستان

حالا می‌رسیم به گل سرسبد دیدنی‌های کاخ، یا همان تالارهای اصلی که روح و روان هر اهل دلی را به بازی می‌گیرند. این مجموعه تالارها در شمال شرقی مجموعه گلستان بنا شده‌ است و هریک مانند یک موجود زنده از خود شخصیتی منحصربه‌فرد دارد.

تالار سلام؛ شناخت سلیقه شاه

تالار سلام در بالادست خلوت کریم‌خانی قرار گرفته و محصول هوس و حسادت ناصرالدین شاه به سازه‌های عظیم و باشکوه غربی‌هاست. او عمارات قدیمی باغ را تخریب می‌کند و به تقلید از موزه‌های فرنگی برای خود تالار سلام را بر پا می‌سازد.

اگر پیش از این و به هنگام مطالعه تاریخ به دوره قاجاریه رسیده‌اید و افسوس خیانت و ترکمان‌چای و اوضاع نابسامان ملک مادری را خورده‌اید؛ بد نیست بدانید پس از اتمام کار تالار سلام، سه سال از وقت شاه صرف نظارت مستقیم بر تزیین و چیدمان آن شده است و زمانی برای مملکت‌داری نبوده است. البته، روی دیگر سکه این است که امروزه می‌توانیم سلیقه دکوراسیون یک شاه را بی‌پرده بشناسیم.

تالار آینه؛ راز یک نقاشی معروف

هم‌زمان با تالار سلام و در سمت غربی آن تالاری به نام آینه در حال اجرا بود. در ابتدای کار وظیفه نگهداری از تخت طاووس و تاج کیانی به‌عهده این تالار قرار داده شده بود، اما دست روزگار پای کمال‌الملک را به آن باز کرد و یک نقاشی درجه یک، سبب شهرت جهانی آن شد.

سایر تالارها

تالارهای عاج، ظروف و برلیان سایر دالان‌هایی‌اند که کاخ گلستان را تا به اینجای تاریخ همراهی کرده‌اند. سرویس‌هایی رسیده از امپراتور روسیه، ملکه ویکتوریا، الکساندر سوم و ویلهلم به‌همراه انبوهی نقاشی، گچ‌کاری و آینه‌کاری در انتظارند تا شما آن‌ها ملاقات کنید.

سخن آخر و جمع‌بندی

در این نوشته به‌طور اجمالی به کاخ گلستان پرداختیم و مهم‌ترین دیدنی‌های آن را از نظر گذراندیم. طلاکاری روی سنگ، آینه‌کاری‌های ظریف، کاشی‌کاری‌های خارق‌العاده، ترکیب معماری غرب و شرق و از همه مهم‌تر، چهارصد سال تاریخ پادشاهی این دیار چیزی نیست که در مجموعه‌ای دیگر به‌صورت یکپارچه و یکجا ارائه شود. با این تفسیرها، شاید بد نباشد در یک روز غیرتعطیل (همه روزها به‌جز رحلت و شهادت)، با مترو به ایستگاه پانزده خرداد بروید یا با اتوبوس‌های خیام خود را به مرکز شهر برسانید.

اگر هم بودجه بیشتری برای سفر در نظر گرفته‌اید؛ تاکسی‌های چهارراه گلوبندک گزینه‌های مناسبی‌اند. در شش ماه اول ساعت‌های ۹ تا ۱۸ و در شش ماه دوم ساعت‌های ۹ تا ۱۷ زمان مجاز بازدیدند.