آسبادهای نشتیفان خراسان رضوی؛ شاهکار مهندسی ایرانیان در استفاده از باد

ایران سرزمینی گرم و خشک و نسبتا کم‌آب است. از قرن‌ها پیش تاکنون، نیاکان ما خود را با این اقلیم تطبیق داده‌اند. آن‌ها برای تهیه آرد از گندم و تامین نان از نیروهای طبیعت مثل باد کمک گرفته‌اند که از روزگاران دور در این سرزمین و به ویژه مناطق شرقی استفاده می‌شد. آسبادهای نشتیفان یکی از همین نمونه‌ها برای تطابق انسان با محیط در رفع نیازهای خود هستند.

در این مطلب با مجله گردشگری علی‌بابا با ما همراه باشید تا با یکی از میراث ایرانیان در استفاده از نیروی باد یعنی «آسباد» آشنا شوید.

آسبادهای نشتیفان کجاست؟

شهر نَشتیفان یا نِشتِفو یکی از شهرهای کوچک خراسان رضوی است که در بخش جنوب‌شرقی شهرستان خواف قرار گرفته است. برای بازدید از آسبادهای نشتیفان کافی است خودتان را به این شهر برسانید.

لوکیشن آسبادهای نشتیفان روی گوگل‌مپ

بهترین زمان بازدید از آسبادهای نشتیفان

با توجه به اینکه منطقه نشتیفان گرم است، آب‌وهوای این منطقه در نیمه اول سال برای گردشگران مطبوع نخواهد بود. بنابراین می‌توان گفت بهترین زمان سفر به منطقه نشتیفان و خواف، فصل پاییز و البته زمستان و تعطیلات نوروزی است.

عکس از: سایت Google Maps

اصلا آسباد چیست؟

قبل صحبت درباره آسبادهای نشتیفان باید بدانید آسیاب بادی یک غلط مصطلح است که در بعضی منابع از آن صحبت شده است. آسباد ترکیبی از دو واژه «آس» و «باد» است. آس به معنی سنگ آسیا یا آسیا‌کردن است و برای این کار از نیروهای مختلفی استفاده می‌شود.

دستاس یعنی آسیای دستی، خرآس یعنی استفاده از حیوانات برای چرخاندن سنگ آسیا، آسیاب یعنی استفاده از آب برای آسیاکردن و آسباد هم یعنی استفاده از نیروی باد برای چرخاندن سنگ آسیا و آرد کردن گندم و سایر غلات.

عکس از: سایت Google Maps

در مناطق شرقی ایران مثل سیستان و خراسان که کم‌آبی همیشه وجود داشته، خلاقیت ایرانیان به سمت استفاده از نیروی باد رفته است.

احتمالا درباره بادهای ۱۲۰ روزه چیزهایی شنیده‌اید. اگرچه این بادها امروز به دلیل خشکی تالاب‌های منطقه باعث ایجاد رنج و درد برای مردم سیستان و جنوب خراسان شده‌اند، اما در گذشته این بادها که از خرداد تا اوایل پاییز می‌وزند، نعمتی برای مناطق شرقی بود.

بادهای ۱۲۰ روزه هوای خنکی را از کوه های هندوکش افغانستان به شرق ایران منتقل می‌کرد و علاوه بر آن، این انرژی پاک استفاده‌های صنعتی هم داشت.

عکس از: سایت Google Maps

بنابراین بی‌راه نیست، اگر بگوییم ایرانیان اولین مردمانی در جهان بوده‌اند که از انرژی باد استفاده کرده‌اند. درباره تاریخچه آسبادها مثل همین آسبادهای نشتیفان در ایران اطلاعات دقیقی وجود ندارد، اما به عقیده مورخان قدیمی، قبل از اسلام هم این آسیاهای بادی وجود داشته‌اند.

معماری آسبادهای نشتیفان

آسباد از مهم‌ترین سازه‌های معماری کویر و تلفیقی از معماری و دانش مهندسی ایرانیان است. از آسبادهای نشتیفان برای استفاده از امکانات بومی و نیروهای طبیعت استفاده می‌شد.

آسبادها، قدیمی‌ترین آسیاهای عمودمحور هستند که در دو طبقه ساخته می‌شدند. طبقه زیرین آسخانه و طبقه بالا پَرخانه اسم داشت.

عکس از: سایت Google Maps

در ساخت این آسبادها، از مصالح بومی مثل گِل، کاه، خشت و چوب استفاده شده است. آسخانه فضایی مستطیلی شکل است که در جلو، محل انبار و نگهداری گندم و غلات و انتهای آن هم محل قرارگیری سنگ آسیا بوده که سنگ زیرین و رویین دارد و کمی بالاتر از سطح زمین قرار می‌گیرد.

سنگ زیرین ثابت است و سوراخی وسط سنگ رویین قرار دارد که گندم و غلات از آنجا وارد و از شکاف بین دو سنگ به صورت آرد خارج می‌شود. کنار این سازه آسبادهای نشتیفان پلکان کوچکی قرار دارد که راه ارتباطی آسیابان به پرخو گندم و کنترل ورودی آن به سنگ آسیاست.

عکس از: سایت Google Maps

پَرخانه محل قرارگیری پروانه یا چرخ‌های آسبادهای نشتیفان است تا با استفاده از نیروی باد به گردش درآید و از طریق میله رابط، سنگ آسیا را به چرخش درآورد.

چرخ که خود از چندین بخش از جمله پره ها تشکیل شده است، میان دو دیوار گلی قرار می‌گیرد و چوبی به اسم «خرپُل» آن را بین دو دیوار ثابت نگه می‌دارد. محور چرخ هم از چوبی به طول ۶ متر ساخته شده که تیرپُل نامیده می‌شود و ۶ تا ۸ پره به آن وصل است. هر پره از ۵ تا ۷ تخته چوبی به طول ۵ متر و عرض ۱۵ سانتی متر درست شده است.

عکس از: سایت Google Maps

سنگ آسیا معمولا سنگین است و چرخاندن آن به نیروی زیادی نیاز دارد؛ بنابراین نیاز به بادهای قوی و مداوم دارد. فقط بادهایی به قدرت بادهای ۱۲۰ روزه سیستان می‌توانست این چرخ‌ها را به حرکت درآورده و آسیا را به مدت طولانی فعال کند. بنابراین آسبادهایی مثل آسبادهای نشتیفان فقط در شرق ایران ساخته شده‌اند.

وضعیت آسبادهای خصوصی و عمومی

آسبادها به صورت منفرد یا چندتایی ساخته می‌شدند. آسبادهای منفرد به صورت عمومی و برای همگان و آسبادهای چندتایی معمولا خصوصی و هر کدام متعلق به یک خانواده بودند. آسبادها روی تپه و در فضای باز ساخته می شدند تا حداکثر استفاده از باد را داشته باشند. جلوی این بناها که ورودی باد به آنهاست، چیزی نمی‌ساختند تا آسبادها با حداکثر توان کار کنند.

عکس از: سایت Google Maps

از آنجایی که معمولا در هر منطقه یک نقطه خاص برای ساخت آسبادهایی مثل آسبادهای نشتیفان مناسب بود، بنابراین آسبادهای خصوصی به صورت ردیف و کنار هم احداث می‌شدند. در نتیجه مجموعه‌هایی از این آسبادها معمولا کنار هم دیده می‌شوند که منظر و خط افق شاخصی ایجاد می‌کنند.

نشتیفان؛ سرزمین طوفان

این روزها فقط تعداد کمی از انواع آسبادهایی مثل آسبادهای نشتیفان در شرق ایران و در مناطقی مثل نهبندان، زابل و خواف باقی مانده‌اند. آسبادهای نشتیفان نمونه خوبی از این هنر و مهندسی ایرانیان هستند.

تاریخ دقیق ساخت آسبادهای نشتیفان مشخص نیست، اما در پرونده ثبت ملی، دوره صفویه برای این بنا و سازه تاریخی ثبت شده است. تعداد این آسبادها ۱۹تا و در یک ردیف است که ۱۷ تای آن به هم متصل هستند. این آسبادها روی یک تپه کم‌ارتفاع کنار هم قرار گرفته‌اند و از همه جای شهر دیده می‌شوند.

عکس از: سایت Google Maps

نشتیفان شهری کوچک و البته بسیار قدیمی در ۱۷ کیلومتری جنوب شهرستان خواف در استان خراسان رضوی است. در مورد وجه تسمیه نام این شهر گفته می‌شود نشتیفان ترکیبی از دو کلمه «نش یا نیش» که کنایه از نیش عقرب است و به وفور در نواحی گرم و خشک یافت می‌شود و «تیفان» که محلی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است. البته روایت دیگری هم وجود دارد که چون شهر در معرض (یا نیش) وزش طوفان قرار دارد، به این اسم نامیده شده است.

عکس از: سایت Google Maps

پشت آسبادهای نشتیفان در خراسان رضوی، یک قبرستان قدیمی و تاریخی قرار دارد که به «سنگ مزارات» معروف است و بسیاری از سنگ قبرهای آن به شکل ایستاده و عمودی هستند.

ارتفاع بعضی از این سنگ‌ها تا ۴ متر هم می‌رسد. این سنگ قبرها مربوط به ۴۴ پیر است که مورد احترام مردم نشتیفان هستند و علاوه بر نشتیفان از روستا‌های اطراف هم برای زیارت آن می‌آیند. گفته می‌شود بعضی از فرزندان و نوادگان شاهان اشکانی هم در این قبرستان مدفون هستند.

عکس از: سایت Google Maps

شرایط بازدید از آسبادهای نشتیفان

آسبادهای نشتیفان در محوطه باز قرار دارند. بنابراین شما می‌توانید در هر ساعتی از روز آنها را ببینید. بعضی اوقات هم از پیرمردهای محلی آن‌جا حضور دارند و درباره طرز کار آسبادها به گردشگران توضیحاتی می‌دهند.

اگر شما هم از آسبادهای نشتیفان بازدید کردید، نظرتان را درباره این سازه‌های تاریخی با مخاطبان مجله علی‌بابا در میان بگذارید.