در دل استان گلستان، تالابی وجود دارد که محل امن زندگی جانوران و پرندههای زیادی است. تالاب گمیشان بندر ترکمن با مساحتی نزدیک به ۱۸ هزار هکتار جزو زیباترین جاهای دیدنی گرگان است. آبان هر سال گروهی از پرندههای مهاجر به تالاب صورتی گمیشان میآیند تا در دل سرمای زمستان در کنار تالاب اندکی استراحت کنند، ماهی بگیرند و بچههای خود را بزرگ کنند. تالاب پُر از گونههای مختلف ماهی است که هر ساله در فصل تخمریزی غوغایی در سطح آب ایجاد میکنند. این تالاب از نظر گردشگری اهمیت زیادی دارد چون بخش مهمی از آن در منطقه حفاظتشده شکار ممنوع قرار گرفته است.
در این مقاله از مجله گردشگری راستین گشت با هم به دیدار امواج خروشان و نقرهای فام تالاب بندر ترکمن میرویم تا لحظهای را در آرامش سپری کنیم.
مسیر تالاب گمیشان از تهران چطور است؟
جاهای دیدنی نزدیک به تالاب گمیشان کجاها هستند؟
در تالاب گمیشان کجا اقامت کنیم؟
برای بازدید از تالاب چه مجوزی لازم است؟
در مورد تالاب گمیشان چه میدانید؟
تالاب گمیشان یکی از جاهای دیدنی گرگان است که وسعتی حدود ۱۷۷۰۰ هکتار داشته و عمق آن حدود ۱.۵ متر است. با این وسعت، تالاب بندر ترکمن بهعنوان یکی از وسیعترین تالابها شناخته میشود. تالاب حالا مثل روزهای گذشته، احوال خوشی ندارد. مثل خیلی از رودخانهها و تالابهای ایران، با ساخت سد آن هم به صورت غیراصولی و مهندسی نشده روی رودخانههای اطراف، حدود ۵ کیلومتر از تالاب گمیشان خشک شده است.
شاید از نظر بعضیها در مقابل مساخت بالای تالاب، این ۵ کیلومتر عدد بزرگی نباشد، اما باید بدانید زنگ خطر روشن شده است. با دیدن حاشیههای خشک شده تالاب، در دلم غوغایی بهپا میشود، همش نگران این هستم که داستان تالاب بندر ترکمن مثل داستان دریاچه ارومیه شود.
تالاب گمیشان در قسمت شمال غربی از بخش گمیشان از توابع شهرستان بندرترکمن قرار گرفته است. ضلع شمالی این تالاب به مرز ایران و ترکمنستان، ضلع جنوبی آن به رودخانه گرگان رود، ضلع شرقی آن به دشت گمیشان از دیدنی های گمیشان و ضلع غربی آن هم به دریای خزر میرسد. این تالاب بهعنوان یک منطقه محافظتشده در فهرست تالابهای بینالمللی کنوانسیون رامسر قرار دارد. پس برای بازدید از آن باید از منطقه شکار ممنوع تالاب مجوز بگیرید.
حوضچه گل افشان نفتلیجه به تازگی به رنگ بنفش یا صورتی درآمده و چهره زیبایی به منطقه تالاب گمیشان داده است. تغییر رنگ این حوضچه به خاطر وجود ماده معدنی ید در اطراف است. این ماده معدنی در دشتهای شمال و شمالغربی گلستان زیاد است. فعالیتهای زیرزمینی گل افشان نفتلیجه در زمانهای مختلفی از سال تفاوتهایی با هم دارند. یکی از این پدیدهها که همیشگی است، فوران آب شور به همراه گاز از مرکز حوضچه است. وقتی به دیدن تالاب رفتید حتما سری هم به گل افشان نفتلیجه بزنید.
در اطراف این منطقه پدیده جالبی وجود دارد که مثل آن را نمیتوانید در جای دیگر ایران پیدا کنید. این پدیده که به آن «گِل فشان» میگویند در واقع باعث پرتاب گِل از دل زمین میشود. قدرت پرتاب گِل به قدری است که بعضی وقتها تا ارتفاع ۳۰۰ متری هم به هوا پرتاب میشود. البته نیازی به نگرانی نیست، گِلها داغ نیستند و حتی برای درمان هم از آنها استفاده میشود.
موقعیت جغرافیایی تالاب گمیشان
تالاب گمیشان یکی از جاهای دیدنی گلستان است که در شمال غرب بخش گمیشان از توابع شهرستان بندرترکمن قرار گرفته. تالاب بندر ترکمن از ضلع شرقی به دشت گمیشان، از ضلع غربی به دریای خزر، از ضلع شمالی به مرز ایران و ترکمنستان و از ضلع جنوبی به رودخانه گرگان رود میرسد. حدود ۷ کیلومتر از این تالاب در خاک کشور ترکمنستان قرار دارد.
گمیشان منطقهای شامل شهرهای گمیش تپه، امچلی، خواجه نفس، قارقی و بعضی روستاهای دیگر است که مردم آنجا بیشتر در کار پرورش گاو و گوسفند هستند. گمیش تپه در دوره قاجار یکی از مهمترین بنادر شمالی ایران بوده و برای خودش برو و بیایی داشته. در این بندر بیشتر تجارت با روسها انجام میشد و کالاها شامل نفت و ابریشم بودند.
تالاب گمیشان کجاست؟
استان گلستان، ۲۴ کیلومتری بندرترکمن، بخش گمیشان، تالاب گمیشان
تالاب گمیشان روی گوگل مپ
بهترین مسیر دسترسی به تالاب گمیشان
برای بازدید از تالاب گمیشان این زیباترین جاهای دیدنی گرگان، باید اول به شهرستان گمیش تپه بروید. شهرستان گمیش تپه در فاصله ۲۰ کیلومتری از شمال بندر ترکمن و در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد. اگر از گرگان به سمت تالاب بندر ترکمن میروید، باید از میدان بسیج وارد بزرگراه ۷۰ آسیا شوید. وقتی به کردکوی رسیدید باید از جاده کردکوی-بندر ترکمن به سمت بندر ترکمن بروید.
بعد از اینکه به بندر رسیدید به سمت گمیش تپه بروید و مسیر را تا ۱۰ کیلومتری شمال گمیش تپه ادامه دهید تا به محیطبانی تالاب گمیشان برسید. از اینجا دیگر مسیر سرراست است و به سرعت به تالاب میرسید.
نگاهی به تاریخچه و پیدایش تالاب گمیشان
کارشناسان زمینشناسی میگویند که ایجاد فرسایش و رسوبگذاری در ساحل شرقی استان گلستان عامل اصلی شکلگیری تالاب گمیشان است. این رسوبگذاری به میزان ۶۱۹۸.۱ هکتار و ۴۲۰۳.۵ هکتار بوده و از عوامل موثر در آن هم میتوانم به عوامل زمینشناسی، اقلیمی، هیدرودینامیکی (الگوی امواج، جهت جریانات عمومی دریای خزر و رسوبات گرگان رود) و نوسانات سطح آب دریای خزر اشاره کنم. کاهش تدریجی سطح آب دریا و پسروی آن تا سال ۱۳۵۶ و همینطور نزدیک شدن خط ساحل به راس دلتای گرگان رود باعث بروز شرایط خاصی برای خطوط جریان آب و رسوب خروجی از گرگان رود شده است.
جریان رسوبات، تحت تاثیر امواج، شکسته شده در شمال غرب و غرب و همینطور جریانهای عمومی دریای خزر در جهت جنوب به شمال در منطقه گمیشان امروزی، باعث رسوبگذاریهایی در شمال گرگان رود و در امتداد ساحل شده است. به خاطر این رسوبگذاریها، پشته یا زبانه ماسهای گمیشان شکل گرفته و با شکلگیری تدریجی این زبانه ماسهای و همینطور با افزایش سطح آب دریا از سال ۱۳۵۶ به بعد، تالاب گمیشان شکل گرفته و توسعه پیدا کرده است.
آبوهوای تالاب گمیشان
با توجه به موقعیت جغرافیایی تالاب گمیشان و قرارگیری آن در منطقه شمال کشور، میتوان انتظار آبوهوایی خنک در بهار، شرجی در تابستان و سرد در پاییز و زمستان را داشت. بازدید از تالاب بندر ترکمن در ماههای آبان تا اسفند لطف و صفای دیگری دارد چون میتوانید پرندههایی که بر بالای تالاب پرواز میکنند و گاهی بیهوا به داخل آب شیرجه میزنند را ببینید.
آبان تا اسفند زمان کوچ پرندههای مهاجر به تالاب گمیشان است، پرندههایی که راهی طولانی آمدهاند تا در اینجا لحظهای استراحت کنند. در واقع همسایگی این منطقه با قسمتهای سردسیر کشور روسیه باعث شده تا پرندههای مهاجر در ماههای آبان تا اسفند به این تالاب کوچ کنند.
آبوهوای اطراف تالاب بندر ترکمن یا تالاب گمیشان این زیباترین جاهای دیدنی گلستان در فصل تابستان بد نیست. نسیم خنکی که از روی بستر دریاچه میوزد خیلی دلچسب است و باعث میشود گرمای هوا را فراموش کنید. در این فصل، تالاب گمیشان شلوغ است چون گردشگرهای زیادی برای ماهیگیری و دیدن پرندههای مختلف میآیند.
یکی از نگرانیهای من تبدیل شدن زندگی تالاب به وضعیت تالابهای دیگر کشور است. ماهیگیران در آخر هر هفته بدون توجه به روند جایگزینی گونههای مختلف ماهی، ماهیگیری میکنند و اکوسیستم تالاب را به خطر انداختهاند. کاش فکر به حال محدودیتهای ماهیگیری در این تالاب زیبا میکردند.
پوشش گیاهی و جانوری اطراف تالاب گمیشان
تالاب گمیشان به خاطر وسعت بالایی که دارد، گونههای مختلف جانوری و گیاهی را در آغوش خودش جای داده. این تالاب یکی از مهمترین ذخایر ژنتیکی کشور را دارد. تابستان گرم و مرطوب و زمستانهای ملایم باعث شده تا شرایط مساعدی برای زندگی ۱۱۶ گونه گیاهی فراهم شود. گیاهان هم خودشان را با شرایط وفق دادهاند و بیشتر شامل گیاهان مناطق شورپسند هستند، پس مشکلی با آب نیمهشور تالاب ندارند.
در تالاب بندر ترکمن که یکی از جاهای دیدنی گلستان است، گونههای جانوری زیادی زندگی میکنند. تالاب برای آنها خانه خوبی است چون همه شرایط را فراهم کرده. تالاب گمیشان به خاطر گونههای متنوع پرندهها معروف است. در این تالاب حدود ۸۰ گونه پرنده میتوانید ببینید.
پس اگر به پرندهنگاری علاقه دارید، دیدنی های تالاب گمیشان برای شما بسیار است. از پرندههای این تالاب میتوانم به اردک سرحنایی، کشیم، سارگپه، آبچیلک، عقاب شاهی، سنقر خاکستری، چکاوک کاکلی و چرخریسک دمدراز اشاره کنم. البته پلیکان پا خاکستری، قوی گنگ، فلامینگو و فریادکش و چنگر از دیگر گونههای بسیار نادر این تالاب هستند که اگر شانس بیاورید میتوانید آنها را هم ببینید.
در تالاب گمیشان تا حالا بیشتر از ۲۰ گونه ماهی شناسایی شده که ۴ گونه از آنها ارزش اقتصادی دارند. ماهی کپور هر سال از آخرهای زمستان تا وسطهای بهار برای تخمگذاری به این منطقه میآید. غواغایی که ماهیها بهپا میکنند آب تالاب را خروشانتر از همیشه میکند.
غیر از گونههای مختلف پرندهها و آنهایی که از کشورهای دور و نزدیک کوچ میکنند، گونههای جانوری زیادی هم در منطقه اطراف تالاب گمیشان زندگی میکنند. این گونهها بیشتر شامل شغال و روباه هستند. آنها در دشتهای اطراف آزادانه میدوند و به دنبال شکار هستند. رنگ نارنجی روباه زیبای این منطقه مانند نگینی در میان سرسبزی اطراف میدرخشد.
جاهای تفریحی و دیدنی نزدیک به تالاب گمیشان
در نزدیکی تالاب گمیشان جاهای دیدنی و تفریحی زیادی وجود دارد که میتوانید ساعتی را در آنها بگذرانید. در ادامه دیدنی های گمیشان معرفی میشوند.
– بندر ترکمن
بندر ترکمن یکی از معروفترین بندرهای شمال کشور است که در نزدیکی تالاب گمیشان قرار دارد. این بندر در گذشته با نام بندر شاه شناخته میشد و یکی از استراتژیکترین بنادر ایران بود. اکثر مردم این منطقه را اقوام ترکمن تشکیل میدهند و از مهمترین جلوههای آن لباس، فرهنگ و آداب و رسوم و غذاهای محلی است.
اسکله بندر ترکمن یکی از زیباترین اسکلههای دریای خزر نزدیک تالاب گمیشان است که فقط حدود ۱۵ دقیقه با مرکز شهر فاصله دارد. یکی از جنبههای اهمیت و جذابیت اسکله بندر ترکمن، بازارچه مرزی آن است. اسکله عامل اصلی رونق بازار است چون تمامی کالاها از آن سوی آبها میآیند. اگر به بندر ترکمن رفتید، حتما از دوشنبه بازار آن بازدید کنید. در این بازار روز میتوانید غذاهای محلی ترکمنی مثل چکدرمه را امتحان کنید.
– روستای قره قاشلی
وقتی از بندر ترکمن صحبت میکنیم، همه به یاد اسبهای اصیل ترکمن میافتند. محال است کسی در ایران اسب ترکمن را نشناسد. این اسبها یکی از معروفترین نژادهای اسب در جهان هستند. البته این روزها تعداد اسبهای اصیل و خالص خیلی کم شده و مردم محلی خیلی به این موضوع نمیپردازند.
روستای قره قاشلی یکی از روستاهای نزدیک تالاب گمیشان است که همه آن را به وجود اسبهای اصیل و مسابقات اسبسواری میشناسند. این روستای زیبا هر سال میزبان مسابقات اسبسواری است و علاقمندان زیادی از سراسر کشور به این روستا میآیند.
– منطقه شکار ممنوع صوفیکم
منطقه شکار ممنوع صوفیکم یکی دیگر از بهترین سکونتگاههای پرندههای مهاجر نزدیک تالاب گمیشان در استان گلستان است. در این منطقه بیشتر از ۱۳۰ گونه پرنده دیده شده که حدود ۹ گونه آن، مهاجر هستند که هر سال از ۶ مسیر مختلف جهان به سمت این منطقه مهاجرت میکنند. روباه ترکمن یکی از زیباترین و معروفترین گونههای جانوری منطقه شکار ممنوع صوفیکم است.
جالب اینجاست که این منطقه محل زندگی کوچکترین پستاندار ایرانی به نام حشرهخوار کوتوله هم هست. این منطقه بهعنوان زیستگاه اصلی گونههای در معرض خطری مثل اردک سرسفید و عقاب دریایی دمسفید هم شناخته میشود. انتخاب صوفیکم بهعنوان منطقه شکارممنوع عامل مهمی در حفظ جان این گونههای نادر بوده و حالا آنها در کنار خانواده اندک خود، زندگی نسبتا آرامی را تجربه میکنند.
– آشوراده نزدیک تالاب گمیشان
مردم محلی بندر ترکمن اولین جایی که به گردشگران توصیه میکنند، آشوراده است. جزیره آشوراده متروکه است اما همچنان پاتوق خیلی از گردشگران دیدنی های گمیشان بوده و هر سال خیلیها برای تماشای پرندههای مهاجر حوالی تالاب گمیشان به آنجا میروند. در این ساحل دنج و ساکت میتوانید به صدای برخورد امواج و صدای پرندههای مهاجر گوش کنید.
جزیره آشوراده یکی از معروفترین و جذابترین جاهای دیدنی گلستان در بندر ترکمن نزدیک تالاب گمیشان است. آشوراده تنها جزیره ایرانی در دریای خزر است و به تنهایی ۴۰% از خاویار ایران را تامین میکند. از طرفی این جزیره یکی از مهمترین زیستگاههای حیاتوحش در جهان است چون هر سال گونههای مختلفی از پرندههای مهاجر به آن کوچ میکنند. خالی از سکنه بودن این جزیره عامل مهمی در انتخاب آن توسط پرندههای مهاجر است. جزیره آشوراده تا حدود دهه ۴۰ میزبان اصلی ببر مازندارن هم بود.
– گل افشان نفتلیجه
گل افشان نفتلیجه یا تالاب گمیشان در استان گلستان، بندر ترکمن و در ۱۵ کیلومتری گمیش تپه قرار دارد. گل افشان نفتلیجه یکی از جاهای دیدنی گلستان است که شکلی مخروطی داشته و در ارتفاع ۲۶ متری از سطح دریا قرار دارد. قطر این گلفشان حدود ۵۰۰ متر و ارتفاع آن حدود ۸ متر است و در بالای آن دریاچهای کوچک شکل گرفته است.
گلافشان تالاب گمیشان یکی از پدیدههای جالب این منطقه از گلستان است. بالای این گل افشان یک دریاچه کوچک هست که از دهانه آن آبشور همراه با گِل رس و گاز با فشار و غلظت زیاد به بیرون پاشیده میشود. البته گِلهای خارج شده از دل زمین، داغ نیستند و میتوانید به آنها دست بزنید. یکی دیگر از زیباییهای نفتلیجه، دهانههای فرعی گاز هستند که به شکل چالههای کوچک آتشفشانی درآمدهاند.
شما که بهعنوان گردشگر به گلافشان نفتلیجه میروید، لازم است بدانید که گِلهای این نفتلیجه خاصیت درمانی دارد و برای درمان درد مفاصل، سفتی مفاصل، دردهای ستون فقرات و دردهای عصبی و حتی برای انقباضات عضلانی از آن استفاده میشود. از مدتی قبل سطح این گلافشان به رنگ بنفش و صورتی درآمده که علت اصلی آن وجود ماده معدنی ارزشمند ید است.
– گمیش تپه حوالی تالاب گمیشان
گمیش تپه که به آن تپه نقرهای هم گفته میشود در بخش شمالی جعفربای غربی از توابع شهرستان ترکمن نزدیک تالاب گمیشان قرار دارد. منطقهای که گمیش تپه در آن شکل گرفته قدمتی طولانی از زمان اشکانیان دارد. گمیش تپه در زمان اوج شکوفایی جزیره آبسکون، در انتهای راه خاکی و ابتدای راه آبی جاده ابریشم قرار داشت.
در گویش ترکمنی، به نقره، «کوموش» میگویند و در منطقه تالاب گمیشان هم ظروف نقره زیادی در اواسط دوره قاجار پیدا شده. به همین دلیل به گمیش تپه، «کُمیش دَفه» یا تپه نقرهای هم گفته میشود. راستی یک داستان دیگر هم برای انتخاب نام این منطقه هست. در این داستان یا شاید هم فرضیه، نمکزار بوده تپه با بازتاب نور آفتاب و ماه، باعث میشده تا از دور نقرهای رنگ دیده شود.
خانههای گمیش تپه یکی از عجایب این منطقه تالاب گمیشان هستند. در این شهر میتوانید آپارتمانهای ۲ یا ۳ طبقه با قدمت بیشتر از ۱۵۰ سال را ببینید که هنوز در آن زندگی میکنند. بعضی از مردم برای ساخت این خانهها از آجرهای دیوار گرگان استفاده کردهاند. خانههای اصیل قدیمی از چوب ساخته شدهاند و خانههایی که در دوره پهلوی ساخته شده از آجر هستند.
بخش زیادی از خانهها و آپارتمانهای ۲ و ۳ طبقه گمیش تپه با الگوبرداری از ساختمانهای شوروی سابق ساخته شدهاند. این نوع معماری را در هیچ جای دیگر ایران نمیتوانید ببینید. در گمیش تپه علاوهبر آپارتمانهای قدیمی میتوانید به دیدن جزیره آبسکون، موزه مردمشناسی، گل فشان قارن یارق، دیوار قرل آلانگ و تالاب گمیشان بروید.
بهترین زمان بازدید از تالاب گمیشان
با توجه به آبوهوای خوب تالاب و مناطق اطراف آن شاید بهتر باشد فصل بهار یا اوایل پاییز را انتخاب کنید. اینجا تابستان گرمی دارد و هوا شرجی است پس ممکن است نتوانید گرمای هوا را تحمل کنید. البته در فصل تابستان هم مثل دیگر فصلها، نسیم خنکی از روی تالاب میوزد که روحتان را تازه کرده و باعث خنکی هوا میشود. اگر دنبال شکار لحظههای ناب زندگی پرندگان مهاجر هستید، بهترین زمان بازدید از تالاب گمیشان میتوانید از آبان ماه هر سال تا اسفند ماه باشد.
من خودم پاییز را دوست دارم، چون هوا خنک شده و سکوتی عجیب سرتاسر تالاب را فرا میگیرد. این سکوت جان میدهد برای اینکه یک فنجان چای گرم بریزی و روبهروی تالاب گمیشان بشینی و پرواز پرندهها را تماشا کنی. آگر آبان باشد که چه بهتر، میتوانم غوغای پرندههای مهاجر و زیبا را از نزدیک ببینم.
اقامت در تالاب گمیشان
در اطراف تالاب گمیشان محلی برای اقامت گردشگران در نظر گرفته نشده و به همین دلیل هم باید با خودتان چادر ببرید. البته در روستاهای اطراف و در شهر ترکمن میتوانید اقامتگاههای خوبی پیدا کنید.
اقامت حوالی تالاب گمیشان
برای اقامت حوالی تالاب گمیشان باید با خودتان چادر ببرید. زمین صاف اطراف تالاب بندر ترکمن جان میدهد برای برپایی کمپ. برای کمپ زدن هم که به وسایل مختلفی نیاز دارید که شامل چادر، زیرانداز، کیسه خواب، وسایل برای روشن کردن آتش و غیره است. کیشه زباله را فراموش نکنید.
اقامت در هتلها و اقامتگاههای نزدیک به تالاب گمیشان
در نزدیکی تالاب گمیشان اقامتگاههای بومگردی مختلفی وجود دارد که میتوانید یکی از آنها را برای اقامت در این منطقه انتخاب کنید. از جمله اقامتگاههای اطراف تالاب بندر ترکمن میتوانم به اقامتگاه بومگردی اسحاق و مرضیه در گمیش تپه، اقامتگاه بومگردی خزر در میدان امام شهر گمیشان و اقامتگاه بومگردی شیرمحمدی در گمیش تپه اشاره کنم.
توصیههایی برای سفر به تالاب گمیشان
در نزدیکی تالاب بندر ترکمن امکانات رفاهی وجود ندارد بنابراین برای اقامت در این منطقه باید وسایل لازم شامل خوردنی و آشامیدنی را از فروشگاههای مسیر خریداری کنید. شنا در تالاب گمیشان توصیه نمیشود چون برای این منطقه غریقنجات در نظر گرفته نشده. اگر میخواهید شنا کنید خیلی مراقب باشید. لطفا ماهیهای منطقه را شکار نکنید چون در طول فصلهای مختلف سال و خصوصا در آخر هفتهها، شکارچیان ناوارد به این منطقه آمده و بیرویه شکار میکنند.
این موضوع به اکوسیستم تالاب آسیب میزند. اگر در نزدیکی تالاب اقامت کردید، حتما زبالههای خود را جمع کرده و در نزدیکترین سطل زباله بیندازید. اینجا سطل زباله ندارد و کیسهها به طبیعت و زندگی آرام حیوانات و پرندگان آسیب میزنند. شما که نمیخواهید حیوانات و پرندهها به خاطر زبالههای شما جان خود را از دست بدهند؟!
تالاب گمیشان، صورتی و بنفش با روح زندگی
گلستان جاهای دیدنی زیادی را در خود جای داده که یکی از آنها تالاب گمیشان است. این تالاب به خاطر گونههای متنوع پرندهها و مهاجرت فلامینگوها در آبان تا اسفند شهرت دارد. در این منطقه حفاظتشده گونههای جانوری و گیاهی مختلفی را میبینید که از آسیب ما در امان ماندهاند. تالاب بندر ترکمن در هر فصلی از سال زیباییهای خاص خود را دارد و به همین دلیل هم بهعنوان یکی از جاهای دیدنی گلستان شناخته میشود. حالا که وارد ماه آبان شدهایم، وقت آن رسیده تا به تالاب سفر کنید و پرندههای مهاجر را ببینید که این منطقه را زیباتر از قبل کردهاند.
منبع: علی بابا