آتشکده بهرام یزد؛ آتش حیات یا شعله خروشان

چرا آتشی که از ابتدا تا به امروز از قلب خورشید یا از دل زمین شعله می‌کشد، برای ایرانیان زرتشتی و غیر زرتشتی، مقدس بوده؟ زرتشتیان با محفاظت ۱۵۰۰ ساله‌شان از آتش درون آتشکده یزد، تقدس و پاکی‌اش را به خوبی نشان دادند، اما قبل از اینکه ایرانیان به آیین زرتشتی رویی بیاورند، مهرپرست بودند. این نشان‌دهنده اهمیت آتش در هر دو آیین باستانی‌ است.

بشر در هزاران سال پیش، بی‌خبر از وجود آتش، شب را با سرما و تاریکی، صبح می‌کرد. همین دلیل کافی است تا خورشید را نماد حیات بداند و سرآغازی شود بر شکل‌گیری مهرپرستی. هرچند با کشف آتش، انقلابی بزرگ در زندگی انسان‌ها ایجاد می‌شود و خود را به عنصری تبدیل می‌کند که نقش تمدن‌سازی برای بشر خواهد داشت. اگر به جایگاه آتش در تاریخ باستان، فرهنگ دینی، شعر و ضرب‌المثل غنی ایران اهمیت می‌دهید، خواندن این مقاله را از مجله گردشگری علی‌بابا پیشنهاد می‌کنم.

آتشکده در فرهنگ آریایی ایران

ایرانیان را در ابتدا مهرپرست (خورشیدپرست) دیده‌ایم که بعدها آیین زرتشتی را پذیرفتند؛ اما با این‌حال، جایگاه ویژه آتش کماکان در فرهنگ‌مان تا به امروز پا برجاست. از آنجاکه روشن کردن آتش به همین راحتی‌ها اتفاق نمی‌افتاد، ایرانیان به دنبال مکان‌هایی می‌گشتند که آتش در آن‌جا برای سال‌ها و گاهی برای سده‌ها روشن بماند تا از گرما و روشنایی شعله‌های آن برای اجاق‌شان استفاده کنند.

وارد شدن آتش در شعر؛ زردی من از تو، سرخی تو از من

آتش آن‌قدر در فرهنگ ایرانی عجین شده که حتی آن را می‌توان به عنوان یکی از عناصر پاکی در چهارشنبه سوری مشاهده کرد.

تا به امروز فلسفه و ریشه پریدن از روی آتش را نمی‌دانستم، اما متوجه شدم که این سنت به دوران زرتشتی و ایران باستان برمی‌گردد؛ آتشی که آن را نماد پاکی می‌دانستند و با پریدن از آن می‌خواستند غم‌هایشان را از بین ببرند و شادی را جایگزین ناراحتی‌هایشان کنند.

وارد شدن آتش در ضرب‌المثل

فرزندان در خانواده‌های آن زمان، نقش و مسئولیت آوردن آتش از آتشکده به خانه را داشتند. وظیفه آنان در این مورد به قدری مهم و جدی بوده که وارد ضرب‌المثل‌مان نیز شده است. همین الان به ضرب‌المثل «اجاق او کور است» یا «اجاق او خاموش است» فکر می‌کنم.

کاربرد این ضرب‌المثل را می‌دانستم که به خانواده‌های بی‌فرزند می‌گویند، اما ارتباط این ضرب‌المثل را با اجاق، آتش و بی‌فرزندی درک نمی‌کردم. با مطالعه بیشتر متوجه شدم که اگر خانواده‌ای فرزنددار نمی‌شد، نمی‌توانست فرزندش را به آتشکده بفرستد تا برای خانواده‌اش آتش بیاورد. برای همین، اجاق آن خانه، کور یا خاموش بود.

تاریخ آتشکده یزد

در جای‌جای امپراتوری ایران زرتشتی، شاهد آتشکده‌هایی هستیم که یکی از آن‌ها آتشکده یزد است که قدیمی‌ترین آتش را در خود جای داده؛ آتشی که زبانه کشیدنش از قرن ۵ میلادی شروع شده، حدود ۱۵ قرن شعله‌ور بوده و تا زمان نامشخصی شعله‌ور خواهد ماند. آتشکده بهرام یزد نشان‌دهنده تنیده شدن آیین گسترده زرتشتی با فرهنگ غنی آریایی است و این آتشکده الان یکی از جاهای دیدنی یزد شده.

آتش آتشکده بهرام یزد، آتش اصلی آتشکده آذرفرنبغ فارس بود که یزدگرد سوم در دوران ساسانی از آن در برابر دشمنان و حمله اعراب محافظت می‌کرد. آتش ورهرام از آتشکده کاریان در لارستان به یزد در مجاورت عقدا برده شد و به مدت ۳۰ سال در غاری پناهش دادند. از آن به بعد، سفرهای طولانی‌مدت این آتش ادامه‌دار می‌شود.

بعد از مدتی، ۷۰۰ سال در غار اشکفت یزدان شعله‌ور می‌ماند، سپس آن را از عقدا به اردکان و به روستای (ترک آباد)، سپس (شریف آباد) جابه‌جا می‌کنند و ۳۰۰ سال دیگر در آنجا شعله‌ور می‌ماند. تااینکه بعد از مدت‌ها سرگردانی، به محله خلف خان علی به منزل یکی از بزرگان زرتشتی به نام موبد تیرانداز آذرگشست در یزد برده می‌شود.

در نهایت، آتش ورهرام در ساختمان آتشکده یزد مستقر می‌شود؛ ساختمانی که ساخت آن حدود ۸۰ سال پیش، در آبان سال ۱۳۱۳ زیر حکمرانی رضاشاه در سلسله پهلوی اول و با سرمایه‌گذاری همابائی از زرتشتیان پارسی شروع شد. چند نفر از زرتشتیان ایران هم زمین‌هایشان را برای بنای آتشکده یزد در اختیار زرتشتیان قرار دادند.

در این دوران بود که بازرگان، ثروتمند، ملاک، نخستین نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی و از بنیانگذاران بانک ملی ایران، یعنی ارباب جمشید امانت، وظیفه جذب سرمایه را از انجمن پارسیان هند برعهده گرفت. او برای جذب سرمایه از پارسیان، چندین مرتبه به هند سفر می‌کند. ارباب جشمید امانت و همچنین سرپرستی و نظارت بر ساخت آتشکده بهرام یزد را بر دوش خود پذیرفت تا نیایشگاه زرتشتیان ساکن یزد شکل بگیرد.

ساخت آتشکده یزد در سال ۱۳۱۵ به اتمام رسید و در سال ۱۳۱۸ بود که آتش ورهرام به منزل همیشگی‌اش رسید. بازدید از این ساختمان از سال ۱۳۴۰ برای عموم آزاد شد و ۳۸ سال دیگر، در ۲۲ شهریور سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

نام اصلی آتشکده یزد

«کده» در زبان دری فارسی به معنای «خانه» و آتشکده به معنای «خانه آتش» است. به آتشکده، آتشگاه هم می‌گفتند. آتش درون آتشکده یزد از نژاد ورهرام یا بهرام است. آتش بهرام یا ورهرام به معنای «آتش پیروزی» است که روشنی خود را از زمان سلسله ساسانی تا به امروز به مدت ۱۵۰۰ سال حفظ کرده است.

بخش بخش آتشکده یزد

آتشکده یزد با ظاهر ساده و دنجش، به چند بخش اتاقک آتشدان، آب انبار، محوطه و حیاط، نگاره فروهر و تالار ورجاوند تقسیم می‌شود که در ادامه به هر کدام از آنها می‌پردازم.

اتاقک آتشدان (مجمر)

از عنوانش پیداست که آتش ورهرام در یک ظرف برنزی در یک اتاقک با محفظه شیشه‌ای محافظت می‌شود. تنها روحانیان زرتشتی آتشکده یزد اجازه دارند به پشت اتاقک آتشدان بروند و چوب‌های خاصی را به مجمر اضافه کنند تا آتش ورهرام شلعه‌ور بماند.

بازدیدکنندگان از آتشکده بهرام یزد، می‌توانند آتش پیروزی را فقط از پشت شیشه اتاقک مجمر تماشا کنند.

آب انبار آتشکده یزد

آب انبار آتشکده یزد به صورت حوض یا استخر سرپوشیده است که مخزن، پلکان، پاشیر، سردر و بادگیر را شامل می‌شود و وظیفه ذخیر آب و آبرسانی به اهالی آتشکده را برعهده داشت.

اگر از مکان آب انبار آتشکده بهرام یزد می‌خواهید مطلع شوید، باید بگویم که در زیرزمین آتشکده واقع شده و برای ورود به آن مشکلی وجود ندارد و هنگام ورود به درون مخزن آب انبار هم می‌توانید از گالری عکس عکاسان زرتشتی از جشن‌ها و محافل زرتشتی و… بازدید کنید.

محوطه و حیاط آتشکده

حیاط آتشکده یزد که حوض دایره‌ای و آبی‌رنگی در آن واقع شده، محل ورود گردشگران داخلی و خارجی غیر زرتشتی به داخل آتشکده است. درصورتی که زرتشتیان بخواهند در ایامی چون روز اول فروردین، مراسم و جشن خاص خودشان را برگزار کنند، از محوطه پشتی ساختمان وارد آتشکده بهرام یزد می‌شوند.

نگاره فروهر آتشکده یزد

نگاره فروهر به عنوان یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین نمادهای هخامنشیان و زرتشتیان، در سردر آتشکده یزد کاشی‌کاری شده که به معنای پیش‌برنده و بالابرنده است. نگاره فروهر را تقریبا می‌توان در هر جایی که از آیین زرتشت سخن به میان می‌آید، مشاهده کرد. آتشکده یزد هم از این قائده مستثنی نیست و هنگام وارد شدن به ساختمان، می‌توانیم نگاره فروهر آبی‌رنگ تقریبا بزرگی را دید که در سردر ساختمان کاشی‌کاری شده است.

ایرانیان باستان و زرتشتیان به پنج نیروی انسان معتقد بودند: روان که روح انسان است، جان که بعد از مرگ تمام می‌شود، وجدان که در ارتکاب خطا، به فرد تلنگر می‌زند، قوه ادراک و فروهر. نگاره فروهر را نباید در خانه‌تکانی جشن نوروز بی‌تاثیر دید. شاید فلسفه خانه‌تکانی اینجا باشد که خانه را برای آمدن فروهر آماده و در سیزده به در، آن را به طبیعت بدرقه می‌کنیم.

نگاره فروهر در آتشکده یزد، میخ اول را از همان ابتدا می‌کوبد که اینجا، فرهنگ آریایی و آیین زرتشتی جاری و ساری است. یکی از باورهای زرتشتیان درباره فروهر این است که آن را نماد ازلیت و ابدیت می‌دانند. آن‌ها معتقد هستند که فروهر قبل از هر چیزی که در این دنیا زیست می‌کند، وجود داشته و با از بین رفتن هر موجودی، به همراه آن به عالم روحانی و ملکوتی می‌رود.

تالار ورجاوند

انجمن یانش وران مانتره، برنامه‌های آداب و رسوم و جشن و سنت زرتشتیان را به شکل نمایشگاه در تالار ورجاوند در آتشکده یزد برگزار می‌کنند که پرویز ورجاوند آن تالار را پس از فرسایش، در سال ۱۳۸۱ بازسازی کرد. در این نمایشگاه می‌توانید نمونه لباس‌های سفید زرتشتیان، سفره جشن‌ها، محافل سنتی، تابلوها، تصاویری درباره زرتشت، کتاب زرتشتیان به نام اَوِستا و چیزهایی که به زرتشتیان مرتبط می‌شود را مشاهده کنید.

محوطه پشتی آتشکده یزد، ورود غیر زرتشتی ممنوع

همانطور که قبلا به آن اشاره کردم، آتشکده یزد دو ورودی دارد: ورودی شرقی برای گردشگران و ورودی غربی در پشت محوطه ساختمان برای زرتشتیان. زرتشتیان برای برگزاری مراسم و جشن‌ها اجازه دارند با کلاه سفید یا روسری سفید وارد محوطه پشتی آتشکده شوند. آنان برای ورود به بخش داخلی باید کفش‌هایشان را در بیاورند.

هر زرتشتی که از ورودی غربی وارد آتشکده می‌شود، باید وظیفه خاص خودش را ایفا کند؛ از آداب نگهبان آتش گرفته که هنگام نزدیک شدن به آتش، باید بینی و دهانش را با نقاب پدام بپوشاند، تا هیربد که مسئول روشن نگه‌داشتن آتش است که روزی چند مرتبه به آتش هیزم اضافه می‌کند و آن را روشن‌تر از قبل می‌کند.

معماری آتشکده یزد

زمانی که معماری هخامنشی ایرانی و هندی آتشکده یزد را از روی تصاویرش می‌بینم، از دنج بودن و در عین حال زیبایی باشکوه، با رنگ‌های گرمش روی دیوارها و رنگ آبی‌اش روی فروهر لذت می‌برم. بخشی از این زیبایی‌ها، شاهکار هنرمندان اصفهانی‌ است که تراشیدن سرستون‌های سنگی و سنگ‌های گلدار پای دیوار آتشکده یزد را انجام دادند، بخشی دیگرش هم بر عهده کاشی‌کاران یزدی بوده که دستی بر کاشی‌کاری نگاره فروهر آتشکده داشتند.

اگر مسجد، کنیسه و کلیسا را به ترتیب، عبادتگاه‌های ادیان اسلامی، یهودی و مسیحی بدانیم، معماری آتشگاه را می‌توان نماد نیایشگاه زرتشتیان دانست که یکی از آن‌ها، آتشکده بهرام یزد است. طرح معماری کلی این ساختمان از پارسیان هند و معماری ایرانی است. آتشکده یزد، حیاطی بزرگ، با درختان سبز سرو و کاج و یک حوض دایره‌ای فیروزه‌ای دارد که دور تا دور ساختمان را احاطه کرده‌اند.

نگاره فروهر به عنوان یکی از نمادهای زرتشتیان و هخامنیشان را در سرستون‌های آتشکده یزد با رنگ‌های خوش‌رنگ کاشی‌کاری شده‌اش می‌بینیم که در همان ابتدا نشان‌دهنده فرهنگ آریایی و آیین زرتشتی است. یکی از مولفه‌های برتر آتشکده‌ها نسبت به دیگر نیایشگاه‌ها، وجود حوض آب است.

سه آتش سه آتش شلعه‌ور به نام‌های آتش ورهرام، آتش آذران و آتش دادگاه در سه آتشدان آتشکده یزد واقع شده که آتش ورهرام مهم‌تر از آذران و دادگاه است.

از حوض آتشکده یزد چه بگویم که به شخصه جذبش شدم. حوض با اشکال دایره‌ای، مربع و مستطیلی را می‌توان عضو مهم در حیاط و معماری خانه‌ها در دوره‌های مختلف دانست که چشم هر گردشگری را به خود مشغول می‌کنند؛ از حوض کاخ مرمر رامسر، حوض کاخ چهل‌ستون اصفهان، حوض کاخ هشت بهشت گرفته تا حوض کاخ عالی قاپو، حوض خانه صرافلار، حوض خانه مدرس و… .

بهترین زمان بازدید از آتشکده یزد

بازدید شما از آتشکده یزد رایگان نخواهد بود و حدود ۱ تا ۲ ساعت زمان می‌برد. این زمان در روزهای ویژه جشن نوروز و ایام تابستان که زرتشتیان و غیر زرتشتیان برای دیدن فرهنگ آیینی خود به آنجا می‌روید، ممکن است طولانی‌تر شود. به همین دلیل، بهترین زمان برای بازدید از این مکان تاریخی-مذهبی، نیمه دوم سال در فصل پاییز و زمستان است.

آداب رفتن به آتشکده چیست؟

زرتشتیان با لباس‌های روشن سفید که نشان‌دهنده پاکی لباس‌هایشان است، از ورودی شرقی وارد آتشکده می‌شوند. زرتشتیان مرد زمان ورود به محوطه پشتی باید کلاه سفید و زرتشتیان زن باید روسری سفید به سر کنند.

بااینکه تا به الان به هیج آتشکده‌ای نرفتم، اما می‌دانم که باید به مراسم و آداب آتشکده زرتشتیان، مانند هر عبادتگاه دیگری احترام بگذارم. بنابراین، گردشگران خارجی و داخلی باید با رعایت نظافت و پاکیزگی، کفش‌هایشان را از پا در بیاورند و از ورودی غربی وارد آتشکده شوند و از دمیدن و آلود کردن آتش نیز خودداری کنند.

اگر این سفر به شما خوش گذشت و قصد اقامت داشتید، حتما سری به هتل های سنتی یزد بزنید.

آتشکده یزد کجاست؟

گردشگران خارجی و داخلی برای ورود به ساختمان جلویی آتشکده، می‌توانند با وسایل نقلیه شخصی یا عمومی از خیابان آیت‌الله کاشانی در یزد، به سمت آتشکده ورهرام و ورودی غربی حرکت کنند.

آدرس: ایران، استان یزد، شهر یزد، خیابان آیت‌الله کاشانی، آتشکده ورهرام یا بهرام

راستی اگر بخواهید با هواپیما بروید، حتما در مورد فرودگاه یزد مطالعه کنید.

شماره تماس: ۰۳۵۳۶۲۸۸۳۸۶ – ۰۳۵۳۶۲۴۴۱۸۵

از فروهر تا سه آتش، جلوه‌ای از آیین زرتشتی با فرهنگ ایرانی

در مقاله آتشکده یزد، هر آنچه که باید درباره ساختمان آتشکده بهرام یزد بدانید، گفتم. آتش ۱۵۰۰ ساله‌ای که توانسته به کمک زرتشتیان تا ۱۵ قرن بدون خاموشی، شعله‌ور بماند.

فلسفه آتشکده در آیین زرتشتی آن‌قدر در فرهنگ و تمدن آریایی و هخامنیشان جاری باشد که نقش و نمود آن را کماکان در فرهنگ، ضرب‌المثل، اعیادمان می‌بینیم. بهترین زمان را برای دیدن این مکان تاریخی جذاب انتخاب کنید، نیمه دوم سال را پیشنهاد می‌کنم که شلوغی و ازدحام روزهای عید نورور و ایام تابستان را به همراه ندارد.

در نهایت، اگر می‌خواهید از دنیای امروزی، به دنیای اجدادتان با آیین زرتشتی بروید، می‌توانید از معماری زیبا، حوض بزرگ آتشکده بهرام یزد و دیدنی‌های دیگر آن سیر کنید.

از آنجاکه اهمیت آتش بهرام برای زرتشتیان ایران تا حدی بوده که خودشان را به خطر می‌انداختند، پیشنهاد می‌شود در کنار مشاهده جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و لذت بردن از همزیستی ادیان مختلف، بازدید از آتشکده یزد که یکی از نمادهای تاریخی آیین زرتشت محسوب می‌شود، شما را ناامید نخواهد کرد.