قلعه والی ایلام و تافته جدابافته قلعه‌ها

وقتش رسیده هر تصوری از قلعه دارید بریزید دور و بعد این مقاله را بخوانید. در قلعه والی ایلام از دژهای مستحکم و برج و باروهایی که در فیلم‌ها و کتاب‌های تاریخی دیده‌اید خبری نیست. راستش را بخواهید برای خود من که چنین احساس عجیبی داشت، اسمش را که دیدم فکر کردم قرار است با یک بنای سنگی و بزرگ مواجه شوم، درحالی‌که قلعه قصه ما، یک قلعه بزرگ و یک طبقه در وسط شهر است. قلعه والی که با اسم قلعه لرستان پشتکوه نیز شناخته می‌شود، به خاطر سادگی و زیبایی‌اش محبوبیت پیدا کرده و تبدیل به یکی از بهترین جاهای دیدنی الام شده است.

قلعه والی، یک بنای تاریخی مربوط به دوران قاجار است که از یک عمارت بزرگ با زیربنای ۱۵۰۰ متر مربع و یک حیاط درندشت با حوض بزرگ و درخت‌های کهنسال کاج ساخته شده. مساحت قلعه حدود ۴۵۰۰ مترمربع است و از بخش‌های مختلفی از جمله شاه‌نشین، اتاق آیینه، زیرزمین، اتاق نگهبان و… تشکیل شده است. اگر قصد سفر به ایلام دارید و دنبال جاهای دیدنی ایلام هستید، قلعه والی حتما انتخاب درستی است.

قلعه والی که در دوران ناصرالدین شاه به دستور والی لرستان ساخته شد، در طول تاریخ فراز ونشیب‌های زیادی از سر گذرانده و حالا چند سالی هست که درهای آن به عنوان موزه مردم‌شناسی ایلام به روی گردشگران باز است. در موزه مردم‌شناسی والی می‌توانید با آداب و سنن منطقه و جزییات زندگی‌شان آشنا شوید و احساس نزدیکی و صمیمیت بیشتری با مردم این شهر داشته باشید.

در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا قرار است ماجرای ساخته شدن قلعه والی ایلام را برایتان تعریف کنم و راه و چاه سفر به ایلام و بازدید از این قلعه را برایتان توضیح دهم. حیف است که به ایلام سفر کنید و دیدن این قلعه بی‌نظیر را از دست بدهید.

چرا به قلعه والی سفر کنید؟

هر کدام از جاهای دیدنی ایلام یا شهرهای دیگر، به خاطر ویژگی‌های مختلف و یا تجربه جدیدی که برای شما ایجاد می‌کنند، منحصربه‌فرد هستند. قلعه والی هم از این قاعده مستثنی نیست. این قلعه یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی دوران قاجار است که در سال ۱۳۷۶ هجری شمسی، در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است.

عکس از: سایت Irna

قلعه والی در یکی از خوش آب‌وهواترین مناطق کوهستانی ایران قرار گرفته که سفر به آن تجربه دل‌انگیزی خواهد بود. علاوه‌براین، موزه مردم‌شناسی والی که در این قلعه برپا شده فرصت مناسبی برای گردشگران است تا با رسم‌ورسوم مردم منطقه آشنا شوند. بنابراین خیلی لازم نیست دنبال چرایی سفر به قلعه والی باشید، این بازدید حسابی شما را سرگرم خواهد کرد.

عکس از: سایت Alibaba

تاریخچه و موقعیت قلعه والی ایلام

اگر بخواهم قصه ساخت قلعه والی ایلام را بگویم، باید به دوران قاجار و زمان حکومت ناصرالدین شاه برگردیم. در آن سال‌ها، فردی به نام غلامرضا خان فیلی، پسر حسینقلی خان ابوقداره، والی لرستان بود. او به خاطر فتوحاتی که در برابر یاغیان داشت، از طرف ناصرالدین شاه لقب (فتح‌السلطان) گرفته بود و محبوبیت زیادی داشت. مدیریت و رشادت‌های غلامرضا خان والی طوری بود که منطقه پشتکوه ایلام طی جنگ‌های مختلفی از جمله جنگ جهانی از هر آسیبی در امان ماند، درحالی‌که مناطق اطراف کاملا ویران شده بودند.

عکس از: سایت Jahannews

خلاصه برایتان بگویم، این قلعه والی دوست‌داشتنی و زیبا به دستور غلامرضا خان در محله‌ای به نام حسین آباد فیلی مشهور به ده بالا ساخته شد. تاریخچه ساخت قلعه روی سنگ‌نوشته‌ای که در تخت خان (منطقه‌ای گردشگری در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد) پیدا شد. طبق نوشته روی سنگ، غلامرضا خان امر به ساخت این قلعه کرده بود.

عکس از: سایت Picofile

قلعه لرستان پشتکوه، درست روی یک تپه نه خیلی بلند، به نام چغامیرک (چگامیرک)، به عنوان یک اقامتگاه تابستانی برای والی ساخته شد. منظورم از خیلی بلند نبودن تپه این است که ارتفاع کف حیاط تا زمین حدودا بین ۴ تا ۵ متر است. معماری قلعه، حمام و باغ به عهده حاج درویش علی کرمانشاهی بود و حجاری‌ بنا توسط شخصی به نام رضاقلی انجام شد. رضاقلی با حجاری‌های شگفت‌انگیزش آنقدر در دل غلامرضاخان جا باز کرد که بعد از ساخت این بنا، امین او شد؛ ‌طوری‌که غلامرضا خان مسئولیت حفاظت از زنانش را در دورانی که به جنگ می‌رفت، به رضاقلی سپرده بود.

عکس از: سایت Alibaba

پس از فراز و نشیب‌های زیادی که قلعه والی در طول تاریخ از سر گذراند به جنگ تحمیلی می‌رسیم. در جنگ تحمیلی، تقریبا ۵۰ درصد از قلعه والی ایلام نابود شد و نیاز به بازسازی داشت. در سال ۱۳۶۷ هجری شمسی، بازسازی بنا با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایلام شروع شد و دو سال هم طول کشید، بعد هم بنا به مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام سپرده شد.

عکس از: سایت Yjc

در فرآیند مرمت سعی شد تا جای ممکن معماری و سبک بنا طبق چیزی که بود باقی بماند اما یک سری از تغییرات مثل تیرآهن‌گذاری در سقف ایوان‌ها و یا حذف و اضافه کردن دیوارها در بعضی از اتاق‌ها برای ماندگاری و استحکام بنا باید انجام می‌شد. در نهایت بنای فرهنگی-تاریخی قلعه والی در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی در طرح گنجینه مردم‌شناسی قرار گرفت و پس از تکمیل مرمت‌ها، فعالیت خود را به عنوان موزه مردم‌شناسی شروع کرد و هنوز هم یکی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی ایلام است.

تخریب و بازسازی قلعه والی ایلام

همان‌طور که در قسمت تاریخچه قلعه والی توضیح دادم، متاسفانه تخریب پنجاه درصدی قلعه لرستان پشتکوه طی جنگ تحمیلی اتفاق افتاد که پس از جنگ، در سال ۱۳۶۷ هجری شمسی، پروژه بازسازی بنا با همکاری میراث فرهنگی ایلام شروع شد. بازسازی قلعه تا سال ۱۳۶۹ هجری شمسی ادامه داشت که طی آن تغییراتی در زیربنا ایجاد شد.

عکس از: سایت Irna

البته لازم به ذکر است که تیم مرمت تمام تلاش خود را کردند تا معماری و سبک تاریخی بنا حفظ شود و فرآیند مرمت با حداقل تغییرات انجام شود اما بعضی از تغییرات در ساختار بنا جهت ماندگاری و استحکام آن ضروری و اجتناب‌ناپذیر بود. پس از آن، مرمت‌های تکمیلی در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی، با هدف تبدیل قلعه والی به گنجینه مردم‌شناسی اتفاق افتاد و به شکل و شمایلی رسید که حالا می‌بینید.

عکس از: سایت Alibaba

دلیل نامگذاری قلعه والی

قلعه والی ایلام به دستور شخصی به نام غلامرضا خان والی ساخته شد که والی لرستان بود. این قلعه استراحتگاه تابستانی غلامرضا خان بود که در یکی از بخش‌های خوش آب‌وهوای ایلام قرار داشت. با توجه به اینکه قلعه به دستور والی شهر ساخته شده بود و محل استراحتش بود، نام (قلعه والی) را روی آن گذاشتند.

عکس از: سایت Iribnews

گشتی در قلعه والی ایلام

قلعه والی، یک قلعه بزرگ با مساحتی نزدیک به ۴۵۰۰ مترمربع است که مثل بقیه بناهای تاریخی از بخش‌های مختلف با تزئینات منحصربه‌فرد تشکیل شده است. از جمله مهم‌ترین بخش‌های قلعه والی می‌توان به تالار شاه‌نشین، اتاق آیینه، حرمسرا، زندان‌های زیرزمین و… اشاره کرد. جالب است بدانید که سمت شرق و غرب قلعه، ساختاری قرینه دارد که در نگاه اول در حیاط متوجه این موضوع خواهید شد.

عکس از: سایت Iribnews

در این قسمت، بخش‌های اصلی قلعه والی را به شما معرفی می‌کنم تا اگر به ایلام سفر کردید و پایتان به قلعه رسید، همه‌جا را مثل کف دستتان بلد باشید.

ورودی‌های قلعه والی

به‌طورکلی قلعه والی دارای سه در ورودی است که ورودی اصلی آن در ضلع جنوبی و با سبک یونانی ساخته شده است. از ورودی اصلی که وارد شوید، باید یازده پله طی کنید تا به اتاق نگهبانی برسید، بعد هم پس از هشت پله دیگر به کف حیاط قلعه می‌رسید.

عکس از: سایت Wikimedia

ورودی‌های دیگر قلعه که در ضلع جنوب شرقی و غرب قرار دارند، درهای خصوصی قلعه برای عبور مهمانان بوده که در گذشته یک راهروی سرپوشیده، مهمانان را به سمت حیاط اصلی هدایت می‌کرده است.

عکس از: سایت Iribnews

اتاق نگهبانی

شاید تنها بخش قلعه که آن را به سایر قلعه‌ها شبیه می‌کند، برج نگهبانی آن باشد.قلعه والی دارای دو برج نگهبانی نیم‌دایره‌شکل است که در آن‌ها فضایی برای نگهبانان در نظر گرفته شده بود. علاوه‌براین در راهروهای قلعه هم طاق‌نماهایی وجود دارد که در گذشته محل استقرار نگهبانان در فضای قلعه بوده است.

عکس از: سایت Alibaba

حیاط

حیاط قلعه والی ایلام، فضایی به مساحت ۷۰۰ مترمربع است که از سه طرف، عمارت‌های قلعه آن را محدود کرده است. پا گذاشتن به حیاط قلعه همانا و گرفتار این حجم از سادگی و زیبایی شدن همان. برخلاف تصویری که از اسم قلعه در ذهن‌ها ایجاد می‌شود، حیاط قطعه والی شما را با یک فضای باز، باغچه‌های سرسبز و تصویری دلنشین از یک عمارت تک‌طبقه با در و پنجره‌های تزئین‌‌شده مواجه می‌کند.

عکس از: سایت Irancultura

حیاط قلعه والی خیلی پردارودرخت نیست، اما در نزدیکی بنا یک ردیف درخت کاج سربه‌فلک کشیده و کهنسال هست که عمارت را زیر سایه خود نگه می‌دارد و حیاط را زیبا‌تر می‌کند. از حوض وسط حیاط که نگویم؛ یک حوض مستطیلی با فواره‌های آب که حال‌وهوای خنک و بهاری به قلعه می‌بخشد. عمارت غربی و شرقی حیاط قرینه یکدیگر هستند و ترکیب این تقارن با فضای دلنشین حیاط، زیبایی بی‌نظیری خلق کرده است.

عکس از: سایت Borna

آینه کاری سقف

سقف سراسر قلعه با آیینه‌کاری‌های بی‌نظیری تزئین شده بوده که حالا فقط بخش محدودی از این هنر در اتاق‌های ضلع غربی باقی مانده است. تماشای هنر ظریف آیینه‌کاری، آن هم به سلیقه دوران قاجار خالی از لطف نیست.

عکس از: سایت Irna

اتاق شاه‌نشین

تالار یا اتاق شاه‌نشین یکی از بخش‌های مهم قلعه است که در ضلع شمالی قرار گرفته است. شاه‌نشین بزرگ‌تر از بقیه اتاق‌هاست و وسط آن یک حوض کوچک جذاب وجود دارد. جالب است بدانید که این حوض در گذشته با سنگ مرمر تزئین شده بود اما طی بازسازی، کاشی‌های رنگی زیبا جایگزین سنگ مرمرینش شده است.

عکس از: سایت Chtn

می‌دانم که حوض آب وسط اتاق حواستان را پرت می‌کند اما کمی هم به گچ‌بری‌های زیبا و نقش‌ونگار گل و گیاهان دیوار و سقف توجه کنید، همان نقوشی که غلامرضا خان والی حسابی تحسینشان می‌کرد. هنوز هم این زیبایی این تزئینات، حساب اتاق شاه‌نشین را از باقی اتاق‌ها جدا کرده است.

عکس از: سایت Alibaba

چشمه «بی بی» (منبع تامین آب قلعه)

چشمه بی بی در گذشته منبع تامین آب قلعه والی بود که آب آن به وسیله تنبوشه به حیاط مرکزی، یعنی همان حیاط بزرگ اصلی که می‌بینید، منتقل می‌شد. اگر چیزی درباره تنبوشه نمی‌دانید، باید بگویم که در واقع لوله‌های سفالی زیرزمینی است که از آن‌ها برای انتقال آب استفاده می‌شد.

عکس از: سایت Tasnimnews

البته دیگر با شرایط آب‌وهوایی این روزها، آب چشمه بی بی خشک شده و برای حفظ زیبایی و ظاهر قبلی قلعه، در فرآیند مرمت از آب‌ لوله‌کشی استفاده شده است. اما به هر حال زیبایی و طراوت حیاط قلعه والی سرجایش است.

عکس از: سایت Tasnimnews

زیرزمین قلعه

قلعه والی در ضلع شمال، غرب و شرقی خود دارای شش زیرزمین است. این زیرزمین‌ها حدودا دو متر ارتفاع دارند و روشنایی آن‌ها از پنجره‌های رو به حیاط تامین می‌شود.

عکس از: سایت Alibaba

موزه مردم شناسی قلعه والی

موزه مردم شناسی ایلام، یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی ایلام است که شما را با فرهنگ و آداب مردم این منطقه آشنا می‌کند. فاز اول این موزه در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی، پس از مرمت و تکمیل بنا شروع شد. همین‌که یک بنای تاریخی قدیمی تبدیل به یک موزه مردم‌شناسی شود، خودش اتفاق جالب و عجیبی است.

عکس از: سایت Irna

موزه مردم‌شناسی قلعه والی سعی دارد در یک فضای قدیمی شما را با آداب و رسوم مختلف مناطق از جمله آئین عروس، پوشش اقوام استان، سبک زندگی در سیاه چادر آشنا کند. موزه دارای غرفه‌های مختلفی است که هر کدام بخشی از سنن و فرهنگ مردم را به همراه حرفه‌های رایج منطقه از جمله کشاورزی، خراطی، نمدمالی، چیت‌سازی، جاجیم و قالی‌باقی معرفی می‌کنند.

عکس از: سایت Irna

جالب است بدانید که بخشی از موزه مردم‌شناسی قلعه والی ایلام به پیکره‌های شخصیت‌های مهم اختصاص یافته است. در اتاق‌های قلعه والی، فضاهایی ساخته شده که به معرفی اقوام عرب، لک و لر می‌پردازد. مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایلام در رابطه با موزه مردم‌شناسی معتقد است: «موزه مردم‌شناسی نماد فرهنگی این استان برای شناساندن مولفه‌های فرهنگی، اجتماعی، ارزش‌ها، اعتقادات و باورهای مردم ایلام در گذشته است که به همین دلیل مورد توجه خاص گردشگران و دوست‌داران فرهنگ ایران و ایلام قرار گرفته است.»

علی بابا