قنات قصبه؛ شاهکار تاریخ تمدن ایران زمین

قنات قصبه نماد تمدن بشر در ایران باستان و یکی از شاهکارهای تاریخی ساخت دست بشر در زمینه مهندسی آبرسانی است. چون این قنات در شهر گناباد قرار دارد به آن قنات گناباد یا کاریز گناباد هم می‌گویند. جالب است بدانید که قنات قصبه گناباد کهن‌ترین و پرعمق‌ترین قنات دنیا است. افسانه‌های مختلفی درباره نحوه ساخت این قنات پر رمز و راز روایت شده است.

بعضی‌ها می‌گویند این قنات به خاطر عمق و ارتفاعی که دارد نمی‌تواند ساخت دست بشر باشد و شاهکار ساخت دیوها است. بعضی دیگر می‌گویند این قنات منزلگاه ارواح سرگردان افرادی است که برای کندن قنات رفته بودند و هیچ‌گاه بازنگشتند! پس اگر به دنبال کشف حقیقت هستید در این مطلب از مجله راستین گشت با من باشید تا هر آنچه که باید درباره کاریز قصبه گناباد و دیوهای سازنده آن بدانید را برایتان بازگو کنم.

قنات قصبه کجاست؟

برای بازدید از قنات جن آباد باید به استان خراسان رضوی سفر کنید و به شهرستان گُناباد که جنوبی‌ترین شهرستان استان خراسان رضوی ایران است بروید. گناباد از قدیمی‌ترین شهرهای ایران محسوب می‌شود. با توجه بر آثار تاریخی و طبیعی قابل مشاهده در استان گناباد، قدمت این منطقه به قبل از دوران هخامنشیان برمی‌گردد. آدرس قنات قصبه واقع در گناباد، انتهای خیابان ناصر خسرو، بهار سه، پ ۲، پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد است.

عکس از: سایت Google Maps

اطلاعات تماس

تلفن تماس: ۵۷۲۲۴۹۷۵ (۰۵۱)

دورنگار: ۵۷۲۲۴۹۷۵ (۰۵۱)

پست الکترونیک: [email protected]

لوکیشن قنات قصبه روی گوگل مپ

می‌گویند که…

می‌گویند قنات قصبه اسرارآمیزترین قنات جهان است، چون نحوه ساخت آن به قدری سخت و عجیب است که در آن دوره بدون امکانات، انسان از پس آن برنمی‌آمد! حتی بعضی از بومیان بر این باورند که این قنات را جن‌ها حفر کرده‌اند و به همین دلیل نام قنات جن گناباد را روی آن گذاشته‌اند! قنات قصبه در گناباد، استان خراسان رضوی و شمال شرق ایران قرار دارد.

در طول تاریخ نام این کاریز چندین بار دستخوش تغییر شده و به همین دلیل است که امروزه با نام‌های کاریز قصبه، قنات گناباد، قنات قصبه گناباد، قنات جن گناباد و قنات کیخسرو شناخته می‌شود.

عکس از: سایت Google Maps

داستان از این قرار است که تاریخچه ساخت این کاریز با جنگ کیخسرو که به عنوان بزرگ‌ترین جنگ در تاریخ ایران از آن یاد می‌شود ارتباط دارد. البته ناگفته نماند که روایات متعددی درباره تاریخچه ساخت قنات قصبه وجود دارد و برخی احداث این شاهکار تاریخی را به بهمن، پسر اسفندیار، نسبت می‌دهند.

اما سوالی که در اینجا ممکن است برای شما پیش بیاید این است که چرا قنات قصبه از نظر گردشگری اهمیت دارد؟ قنات قصبه گناباد بزرگ‌ترین قنات ایران و از شاهکارهای منابع آبی ساخت دست بشر در دنیا است؛ به همین دلیل یکی از مهم‌ترین و پرطرفدارترین جاهای دیدنی گناباد در خراسان رضوی محسوب می‌شود.

عکس از: سایت Google Maps

کاریز گناباد یا قنات قصبه به عنوان عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌های جهان، در روز ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. این قنات تنها جاذبه گردشگری در استان خراسان است که به ثبت جهانی رسیده است. همچنین، در سال ۱۳۷۹ قنات جن آباد با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. پس اگر قصد سفر به گناباد و بازدید از جاهای دیدنی گناباد را دارید پیشنهاد می‌کنم این مطلب را از دست ندهید.

چرا قنات قصبه گناباد جذاب است؟

حس کنجکاوی برای کشف رموز این محل یکی از دلایلی است که گردشگران را برای بازدید از طولانی‌ترین کاریز جهان یعنی قنات قصبه جذب می‌کند. بازدید از این اثر ارزشمند و خاص تاریخی تجربه‌ای بی‌بدیل را برای هر گردشگری رقم می‌زند. به راستی که توصیف حال‌وهوای بازدیدکننده هنگامی که قدم به داخل قنات می‌گذارد خیلی سخت است!

عکس از: سایت Google Maps

قنات قصبه یکی از جاذبه‌های گردشگری خاص است که هر شخصی در طول عمرش برای یک بار هم که شده باید بازدید از آن را تجربه کند. وقتی کاریز را از نزدیک می‌بینید اولین سوالی که در ذهنتان نقش می‌بندد این است که چگونه کاریزی با این عظمت و تا این حد دقیق و هوشمندانه اثر دست بشر است!

عکس از: سایت Google Maps

چیزی که باعث جذابیت قنات قصبه شده این است که دلیل اصلی ثبت همه قنات‌های ایرانی در سازمان جهانی یونسکو مهندسی شگفت‌انگیز این کاریز است. همچنین، علاقه گردشگران برای دیدن ساعت آبی ایرانی که در گذشته برای سنجش زمان استفاده می‌شد دلیل دیگر جذابیت این اثر تاریخی ارزشمند است.

عکس از: سایت Google Maps

در واقع می‌توان گفت ساعت آبی ایرانی از عجایب قنات گناباد محسوب می‌شود؛ چون با وجود سادگی با ساعت‌های جدید رقابت می‌کرد و به طور بسیار دقیقی زمان را نشان می‌داد. این قنات مملو از راز و رمز است و داستان‌های زیادی در مورد آن روایت شده است.

مسیر دسترسی به قنات قصبه

اگر قصد سفر با قطار به گناباد را دارید نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به گناباد، ایستگاه قطار بجستان است. بجستان ۵۰ کیلومتر با گناباد فاصله دارد و از بجستان می‌توانید با اتوبوس یا تاکسی خودتان را به گناباد و بعد به قنات برسانید. گناباد در مسیر راه‌آهن در حال احداث مشهد به زاهدان قرار دارد.

عکس از: سایت Google Maps

برای سفر با اتوبوس به گناباد می‌توانید بلیط اتوبوس گناباد را از علی‌بابا تهیه کنید و وقتی به پایانه مسافربری شهرستان گناباد رسیدید از آنجا با تاکسی به سمت قنات قصبه بروید.

اگر می‌خواهید با هواپیما سفر کنید باید بلیط هواپیما بیرجند را بخرید چون نزدیک‌ترین فرودگاه به گناباد بیرجند است. فرودگاه گناباد نیز در حال راه‌اندازی است ولی هنوز به مرحله بهره‌برداری نرسیده.

عکس از: سایت Google Maps

سفر با خودرو شخصی از تهران به گناباد بدون توقف در مسیر تقریبا ۱۰ ساعت طول می‌کشد چون مسافت تهران تا گناباد ۹۱۰ کیلومتر است. پس خودتان را برای یک سفر جاده‌ای طولانی آماده کنید!

مسیرهای دسترسی به گناباد و قنات قصبه با خودرو شخصی از تهران به ترتیب زیر هستند:

• از سمت شمال: جاده مشهد – تربت حیدریه
• از سمت غرب: جاده بجستان – گناباد
• از سمت شرق: جاده بیرجند – قاین
• از سمت جنوب: جاده طبس – فردوس

تاریخچه قنات قصبه

در شهرستان گناباد از گذشته‌های دور به خاطر موقعیت اقلیمی بیش از ۴۰۰ قنات ساخته شده است که معروف‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها قنات قصبه گناباد است. بعد از این قنات به ترتیب کاریز رهن، قنات خوششویی، کاریز زیبد، قنات علی‌آباد، قنات بیدخت، کاریز بیلند و کاریز دیزق از جمله مهم‌ترین‌ کاریزهای شهر هستند.

عکس از: سایت Google Maps

از گذشته تا به امروز مردم این منطقه به لطف این قنات‌ها توانسته‌اند زندگی کنند و از طریق مهندسی آبیاری هوشمندانه این قنات‌ها کشاوزی به حرفه اصلی آن‌ها تبدیل شده است. قنات قصبه قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین قنات جهان است و در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده است. با توجه بر مستندات تاریخی و سفرنامه ناصر خسرو در ابتدا نام این قنات کیخسرو بود که با گذر زمان چندین بار تغییر کرده است.

عکس از: سایت Google Maps

قنات قصبه با نام شاهکار آبی در دنیا معروف است. میزان آبدهی این کاریز ۱۳۰ لیتر در ثانیه است که از ۲ رشته اصلی و ۶ شاخه فرعی ایجاد شده است. عمق چاه مادر این کاریز ۳۰۰ متر و طول آن بیش ۳۳ متر است. گناباد قدمت تاریخی طول و درازی دارد و در بیشتر منابع تاریخی روایت شده که احداث این قنات با جنگ بزرگ کیخسرو مرتبط است.

عکس از: سایت Google Maps

با استناد بر تحقیقات کارشناس باستان‌شناسی لباف خانیکی، در اطراف دهانه چاه‌های قنات قصبه تکه‌های سفالی پراکنده دیده می‌شوند که تخمین قدمت آن‌ها نشان می‌دهد مسیر اولیه و اصلی قنات در زمان هخامنشیان حفر شده است و با گذر زمان و افزایش خشکسالی رشته‌های دیگر قنات را به وجود آورده‌اند.

به گفته لباف خانیکی مسیر اصلی کاریز از قصبه شهر ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر طول دارد. گویا این قنات به طور مداوم در حال ریزش بوده و به همین دلیل بومیان منطقه مجبور می‌شوند، از بخش ۶۸۳ متری، قنات قصبه را تبدیل به دو کانال کنند تا اگر به خاطر ریزش قنات یکی از کانال‌ها بسته شد، آب از کانال دیگر خارج شود.

عکس از: سایت Google Maps

وقتی به بازدید از قنات قصبه رفتید فراموش نکنید که از مهم‌ترین جاذبه‌های آن یعنی ساعت آبی و چرخ دستگاه هم بازدید کنید. ساعت آبی قصبه و چرخ دستگاه قصبه دو تا ابزارهای مهم این شاهکار تاریخی هستند. ساعت آبی ایرانی در زندگی کشاورزی مردمی که در حاشیه مناطق کویری زندگی می‌کردند، نقش پررنگی داشته است.

چون با وجود سادگی در تعیین زمان، دقت بالایی داشته و حتی در هیچ جای دنیا ساعت آبی به اندازه ایران دقیق، مفید و اثرگذار نبوده ‌است.

عکس از: سایت Google Maps

ابزار بعدی چرخ است که با استفاده از طناب و یک سطل بزرگ به نام دلو خاک را از دل چاه بیرون می‌کشیدند. این ابزار که به آن چرخ چاه گفته می‌شد ۲ نوع دارد: «یک سره» و «دوسره». معمولا از چرخ ‌چاه‌ دوسره برای کندن چاه‌هایی با عمق بالا استفاده می‌کردند.

چرا اسم اینجا قنات قصبه است؟

در مورد وجه تسمیه قنات قصبه روایات مختلفی وجود دارد. قصبه به معنای آبادی بزرگ است که از چند ده تشکیل شده و قنات به معنی راه آبی است که در زیر زمین حفر شده تا آب را به سطح زمین برساند. با توجه به اسناد تاریخی و به گفته مردمان بومی کهنسال گناباد، این شهر با نام‌های مختلفی مثل گیوآباد، گناه آباد، گون آباد، گَوَن آباد، کَن آباد شناخته می‌شد.

عکس از: سایت Google Maps

در گذشته تمام خانه‌های گناباد گنبدی‌شکل بودند و از آن جایی که گنابد جمع گنبدهاست، نام آن با گذر زمان تبدیل به گناباد شده است. اما داستان نام‌گذاری این شهر اینجا تمام نمی‌شود و برخی بر این باورند که گناباد محل سکونت جن‌ها بوده و حتی کاریزها را جن‌ها حفر کرده‌اند!

چون گُن به معنای دیو است و به این دلیل که دیوها یا همان جن‌ها قنات‌ها را ساخته‌اند و به شهر آبرسانی کرده‌اند نام آن را گناباد گذاشته‌اند.

عکس از: سایت Google Maps

برخی هم می‌گویند گناباد در ابتدا گُون آباد نام داشت و به خاطر آفتاب گرم این منطقه اینگونه نامیده می‌شد (گُون در زبان ترکی به معنای خورشید است). گناباد به خاطر قنات‌ها و کندن قنات در اصل کن آباد نام داشت ولی در گذر زمان نام آن دستخوش تغییرات شده است.

نام دیگری که به این شهر نسبت می‌دهند گیو آباد است چون با توجه بر مستندات تاریخی، گیو و گودرز مدتی در جنگ دوازده رخ در این شهر زندگی می‌کردند.

عکس از: سایت Google Maps

با استناد بر عجم (۱۳۸۳)، گناه آباد نام دیگر گناباد بوده است؛ چون در «جنگ دوازده رخ»، «‏پیران ویسه» (یکی از قهرمانان تورانی شاهنامه)، کشته شد و کیخسرو که آن زمان امپراتور ایران بود از این موضوع بسیار دلگیر شد. کیخسرو کشته شدن پیران را گناهی بزرگ شمرد و به توصیه موبدان برای جبران این گناه دستور کندن چند کاریز را در منطقه داد تا بدی خود را با خوبی جبران کند و به اصطلاح کفاره گناهش را بدهد؛ در نتیجه نام آن را گناه آباد گذاشت.

عکس از: سایت Google Maps

معماری قنات قصبه

معماری قنات گناباد به قدری متفاوت و جالب است که حتی نظر جهانیان را به خود جلب کرده است. طول این کاریز ۳۳ کیلومتر وعمق آن ۳۰۰ متر و دارای دو رشته اصلی است که به آن‌ها قصبه و دولاب می‌گویند. این کاریز در کل از ۴۷۲ میله چاه تشکیل شده است.

چیزی که موجب حیرت همه شده این است که چگونه ممکن است انسان در آن دوره بدون امکانات بتواند قنات قصبه با عظمتی را بدون هیچ خطا و نقصی ایجاد کند! قدمت این قنات به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش می‌رسد و نمادی از تمدن و نبوغ ایرانیان آن دوره است.

عکس از: سایت Google Maps

بخش‌های مختلف قنات قصبه

کاریزها از بخش‌های مختلفی تشکیل شده‌اند که به ترتیب زیر هستند:

– مظهر قنات قصبه

مظهر قنات به معنی بخش خروجی آب از قنات، آغاز قنات یا دهانه قنات است و به بخشی از کاریز گفته می‌شود که آب از دل آن خارج می‌شود. البته در خراستان به زبان محلی به مظهر قنات سَرِکریز یا دهن فره هم گفته می‌شود. دهانه قنات قصبه یا مظهر قنات در طی سال‌ها با توجه به میزان آب چندین بار عوض شده است.

عکس از: سایت Google Maps

مثلا حدودا ۱۰ قرن پیش آب قنات قصبه به قدری زیاد شده بود که از شهر گناباد هم آنطرف‌تر رفته بود و به همین دلیل با استفاده از روش پلکانی آب را تا ۳۴ کیلومتری دهانه امروزی کاریز به سمت حوض الحلیب و حوض سرخ هدایت کرده بودند. در روش پلکانی آب به چاه ریز هدایت می‌شد و سپس به سمت تنوره آسیاب و کوره‌های زیر زمینی می‌رفت.

عکس از: سایت Google Maps

در گذشته برای مدتی مظهر قنات قصبه گناباد در فاصله ۳۰۲ متری شمال دهانه امروزی کاریز در کنار راه قدیمی قصبه شهر به جویمند قرار داشت؛ اما در حال حاضر مظهر کاریز در جنوب شرق گناباد یا همان محله قصبه در ارتفاع تقریبی ۱۱۰۰ متری قرار دارد. در محل قبلی، مظهر به شکل یک جوی گسترده، خاکی و روباز بود که به سمت شمال کشیده شده بود و به چندین شاخه تقسیم می‌شد.

– پایاب

پایاب یا پی آب به سازه‌ای گفته می‌شود که با هدف آسان شدن دسترسی مردم به گذرگاه آب قنات قصبه ساخته شده است. به عبارت دیگر پایاب همانند یک ورودی است که از طریق چند پله شما را به زیر زمین و جایی که قنات قرار دارد هدایت می‌کند که به اصطلاح به آن کوره قنات می‌گویند. پایاب به دو نوع تقسیم می‌شود:

• پایاب عمومی: برای دسترسی عموم افراد به آب قنات
• پایاب خصوصی: در منزل افراد

عکس از: سایت Google Maps

به خاطر اینکه قنات قصبه قبل از شهر گناباد به سطح زمین می‌رسد، در محلات شهر پایاب وجود ندارد.

– مادر چاه

مادر چاه به بزرگ‌ترین و عمیق‌ترین چاه در هر رشته قنات می‌گویند. به عبارتی دیگر مادر چاه دورترین چاه از دهانه اصلی یا همان مظهر قنات است. وقتی شروع به ساخت قنات در پای کوه‌ها و دامنه‌های شیب دار (همان سطح زمین خشک) می‌کنند، در انتها به مادر چاه می‌رسند. قنات قصبه چون پر آب و عمیق است هر چه به قسمت‌های آخر نزدیک می‌شود دچار مشکل نشت آب از جداره‌ها می‌شود.