مسجد عتیق شیراز، برای آن‌ها که با شیراز و عجایب هفتگانه‌اش آشنا نیستند مثل همه ابنیه تاریخی است. شاید برای اولین‌بار که اسم این مسجد را بشنوید به فکرتان هم نرسد که چه تاریخ عظیم و داستان‌سرایی پشت سرش دارد. خیالاتی که مردم درباره این مسجد دارند عجیب است و البته معماریش عجیب‌تر.

اگر می‌خواهید به درک درستی درباره این گوهر ناب برسید، بهتر است همراه با تور لیدر این گردش خواندنی در مجله گردشگری راستین گشت قدم به دنیای کلمات بگذارید.

اسطوره را بیشتر بشناسیم

مسجد عتیق واقعا سرگذشت عجیبی و تاریخ عظیمی دارد. از گفته‌های مردم به‌خوبی می‌توان به سرگذشت و اهمیت این مسجد پی برد. اهمیت مسجد برای مردم شیراز با کعبه برابر است. همان قدر که داستان‌های عجیب‌وغریب درباره کعبه گفته شده این مسجد هم در افسانه‌ها جا دارد.

اگر در عکس یا از نزدیک معماری مسجد را ببینید، مجذوب معماری و نوآوری در طراحی آنجا می‌شوید، اما اگر سرگذشتش را بخوانید آن‌وقت عاشقش خواهید شد. مسجد عتیق در زمان عمرو لیث ساخته شده است. عمرو جزو پادشاهان خوب صفاری بوده. کسی که اگر با یک دستورش بخواهیم کارنامه‌اش را بسنجیم و آن دستور بازسازی این بنای تاریخی باشد، مستحق ستایش است. کاری ندارم که این بنا به چه دلیل ساخته شد، اسمش مسجد است یا آتشکده، اصالت از گوشه‌گوشه‌اش می‌بارد و هر چیز اصیلی ستودنی است.

مردم شیراز از هر قوم و با هر تفکری، همان قدر که به تخت‌جمشید و شاهچراغ می‌بالند، مسجد عتیق را هم می‌پرستند و به آن احترام می‌گذارند. شنیده‌اید که وقتی کسی موفق می‌شود، افراد موفقیتش را به خودشان نسبت می‌دهند، مسجد عتیق هم چنین شرایطی دارد. تقریبا بیشتر ادیانی که در شیراز بوده‌اند، بر سر منشأ اصلی بنا اختلاف دارند و آن را به خود نسبت می‌دهند. هرچه که بوده حالا مسجد است و به این نام شناخته می‌شود پس شما هم با همین دید برای بازدیدش شال‌وکلاه کنید و به تاریخش احترام بگذارید، نه به اسمش.

اسطوره شناسی با مراجعه به شواهد تاریخی

همان‌طور که گفته شد ادیان مختلف منشأ اصلی مسجد را به خود نسبت می‌دهند. آن چیز که شواهد تاریخی مشخص کرده زمین و بنای مسجد عتیق روی آتشکده یا ساختمانی که گذشته برای عبادت بوده ساخته شده است. داستان ساخت این بنا به سال‌های خیلی دور یعنی ۲۸۱ هجری قمری برمی‌گردد. جایی که عمرو لیث احساس کرد طبقه مذهبی جامعه‌اش نیاز به پایگاهی اجتماعی دارد. چه جایی بهتر از مسجد؟ هم همه نسبت به آن اِرق مذهبی دارند و هم از نظر معماری گنجایش تعداد زیادی از مردم را دارد. شاید خودش هم فکرش را نمی‌کرد که چنین شاهکاری از آب درآید و چنین خدا بیامرزی برایش درست کند، اما شد…

مسجد عتیق شیراز از همان اول به‌ پایگاهی برای کارهای اجتماعی مسلمانان تبدیل شد. جایی برای تحریر قرآن، مطالعه و تفسیرش، جایی که اعجوبه‌هایی مثل حافظ را به دنیای علم و هنر معرفی کرد. مسجد عتیق فقط برای نمازخواندن و عبادت هم نبود، وگرنه کسی مثل حافظ باتوجه‌به شواهد تاریخی در آن رشد نمی‌کرد.

در واقع این مسجد اولین پایگاه اجتماعی – مذهبی شیراز بود. همه در آن جمع می‌شدند تا نتیجه‌ای بگیرند، درباره چیزی مشورت کنند یا به گفت‌وگو بپردازند. همین مسئله باعث شد که معماران برای درهای ورودی مسجد ۶ محل در ضلع‌های مختلف در نظر بگیرند.

مهم‌ترین جنبشی که به گواهی تاریخ در این مسجد شکل گرفته است، کتابت قرآن با همکاری حافظان و خطاط‌های بزرگ زمان خود بود. آن‌ها در مکانی به نام دارالمصحف جمع می‌شدند و با تلاوت و نوشتن آیات قرآن روی پوستین‌های مختلف مرجع آسمانی مسلمان‌ها را به کتابی در دسترس تبدیل کردند.

همیشه مکان انجام فعالیت‌های انقلابی به محلی مقدس تبدیل می‌شود مثل کعبه که محل شکل‌گیری اسلام بوده یا مسجد‌الاقصی که روزی به‌عنوان قبله اول مسلمین شناخته شده است. مسجد عتیق هم حالا به محلی مقدس و البته تاریخی تبدیل شده که مردم برای مطالعه آن تاریخ به‌سمتش می‌روند. در سال ۵۸ قسمتی از شبستان شرقی مسجد به‌عنوان مسجد و نمازخانه و سال‌های بعد برای کانون فرهنگی و این دست کارها استفاده شد که البته تا سال ۶۱ بیشتر ادامه نیافت و حالا بدون استفاده است.

سرگذشت مرمت‌های مسجد عتیق شیراز

خب طبیعتا ساختما یا ابنیه تاریخی نیز مثل هر چیز دیگری در گذر زمان به‌سمت فرسایش و نابودی می‌رود. مسجد عتیق نیز از این قاعده مستثنا نبوده. این مسجد از همان زمان ساخت یعنی سال ۲۸۱ هجری قمری تا الآن بارها توسعه یافته و ترمیم شده است. بخش‌هایی اضافه و قسمت‌هایی هم مرمت شده‌ است. برای مثال سال ۱۰۳۱ هجری قمری یعنی در دوره صفویه بخش‌هایی از ایوان شمالی مسجد مرمت شد. این قسمت‌ها شامل درب شمالی و کتیبه‌های سردرش بود که به زیبایی و با بهرگیری از استادان و معماران به نام آن زمان ترمیم شد.

واقعا نمی‌فهمم، مگر ما با قُدمای خود چه تفاوتی داریم که آن‌ها هر کاری انجام داده‌اند به بهترین شکل و با بیشترین دقت بوده، اما آثار باقی‌مانده از ما، معیوب است. عیوبی که خودمان متوجهشان هستیم چه برسد به نسل‌های آینده.

تاریخ بعدی که برای مرمت این بنا ثبت‌شده سال ۱۳۴۸ است. در این سال ضلع جنوبی مسجد که از طاق نمایی بسیار بلند و دو شبستان قدیمی تشکیل می‌شود، مرمت شدند. باید این مسئله را مدنظر داشت که چنین آثاری همیشه نیاز به رسیدگی و مراقبت دارند. گاهی این مرمت باید از طرف متولیان مجموعه انجام شود و خیلی از مواقع نیز مردم باید مراقب نمادهای خود باشند که البته درباره مسجد عتیق خِیل کثیری از بازدیدکنندگان و اهالی شیراز به‌خوبی رعایتش می‌کنند.

نگاه به مسجد عتیق از دید معماری

همان‌طور که توضیح داده شد مسجد روی ابنیه‌ای باقی‌مانده از گذشته ساخته شده است. این مسئله، هم از شواهد تاریخی اثبات‌شده است و هم با مقایسه معماری مسجد که متخصصان با دیگر ساختمان‌های هم دوره با آن انجام داده‌اند. بسیاری بر این باورند که طرح کلی این ساختمان وجود داشته و معماران زمان عمرو لیث فقط آن را بازسازی کرده‌اند.

البته این امر برای ساختمان وسطی مسجد صادق نیست، زیرا این ساختمان اصلا وجود نداشته و زمان پادشاه دیگری دستور ساختش داده شده است. ساختمان وسط مسجد یا همان دارالمصحف در سال ۷۵۲ ساخته شد. دستور آن را شاه اسحاق اینجو داد و عملیات ساخت‌وسازش هم زیر نظر بهترین معماران تکمیل شد.

اغلب مصالح استفاده‌شده در ساخت این بنا گچ، سنگ و کاشی است. البته این مسئله را باید مدنظر داشت که مصالح خام هیچ زیبایی ندارند و وقتی دیدنی می‌شوند که با هنر معماران ایرانی به کار می‌روند. روی اغلب مصالح این بنا خصوصا آن‌ها که جلوه بیرونی دارند، ابزار زده‌شده. گچ‌بری، مقرنس‌کاری، سنگ‌بری با ظرافت بالا و… که به‌وُفور در گوشه‌گوشه مسجد به‌چشم می‌خورد.

در اولین نگاه به کل ساختمان، آن چیزی که به چشم می‌آید، تعداد زیادی ورودی‌های مسجد است. ۶ دَر دورتادور مسجد وجود دارد که راه ورود به حریم امن حرم عتیق است. چسبیده به دیوارهای اطراف مسجد با عرض ۱۰ متر شبستان‌ها، ایوان‌ها، طاقنماها و… در نظر گرفته شده. این نوع ساخت باعث شده تا وسط مسجد مثل یک میدان خالی باشد. جایی برای نشستن و ازدحام جمعیت.

ایوان‌ها، رواق‌ها و شبستان‌ها همان‌طور که گفته شد دورتادور زمین، پشت‌به‌پشت دیوارهای اطراف مسجد است که در ادامه به تفکیک جهت‌های جغرافیایی جای هرکدام را برایتان مشخص می‌کنم.

گوشه‌گوشه مسجد عتیق را بخوانید

تا اینجای مقاله تقریبا پَته تاریخی مسجد را برایتان روی آب ریختم. به‌نظرم حالا وقت آن است که کمی هم درباره دیدنی‌های مسجد عتیق شیراز بدانید. گوشه‌گوشه این مسجد زیبایی‌هایی برای تماشا دارد. ریزه‌کاری‌هایی که با یک بار مشاهده آن‌ به چشمتان نمی‌آید.

حیاط و حوض مسجد

با ورود به فضای داخلی و حریم مسجد اولین نمایی که چشمتان را پر می‌کند، حیاط بزرگ و حوض هندسی‌شکلی است که کنار آن نزدیک به ساختمان خدای‌خانه ساخته شده است. یک حوض بزرگ که بیشتر برای تلطیف روحیه فضا، انتشار صدای آب و حتما وضو و احتیاط‌های قبل از نماز کاربرد دارد. حوض، نمای زیبایی به گوشه حیاط داده است و ویژگی دیگرش این است که نزدیک به شبستان نمازخانه ساخته شده. کف مسجد فرش شده از سنگ‌های بزرگ و مربعی است که خصوصا زمان‌ بارش باران جلوه تماشایی دارد.

خدای‌خانه یا دارالمصحف

اگر رو به وسط حیاط ایستاده باشید، چشمتان به ساختمان خدای‌خانه یا دارالمصحف می‌خورد. ساختمانی نه‌چندان بزرگ که بعد از اتمام ساخت مسجد در دوره عمرو لیث، در دوره شاه اسحق دستور ساختش داده شد. این بنا شمایل بسیار زیباست. دورتادورش ستون‌های گِرد و بزرگی قرار دارد که طاق آن را نگه داشته‌اند. پای هر ستون را با قطعه سنگ بزرگی محکم و دورتادورش را با آجرهای سنگی تزیین کرده‌ است. خدای‌خانه شبیه قلعه‌های اروپایی است که برج‌های گرد و بلندش تا سقف کاخ می‌رفته است، اما ابعاد بسیار کوچک‌تری دارد.

بین هر ستون را که تقریبا ۱۲ متر طول و ۱۰ متر عرض فاصله دارد، با دو ستون‌ کوچک دیگر محکم کرده‌‌اند. یعنی اطراف این ساختمان دیوار نیست. وسط ستون و طاق دارالمصحف، اتاقی به ابعاد ۸ در ۶ متر ساخته شده که قبلا محلی برای نگارش قرآن کریم بوده است. دورتادور سقف این ساختمان آیات قرآن در کتیبه‌ای با خط ثلث نوشته شده که رنگ کاشی‌هایش، آبی کبود است.

دیوار ندبه

این مسجد با داستان‌های باورنکردنی عجین شده است. در ظلع جنوبی آن دیواری وجود دارد که بالایش آرم یا نماد تک پیک قرار دارد. این دیواربه‌دیوار ندبه معروف است و داستان‌های عجیبی درباره‌اش گفته شده است.

دروازه امام (ورودی رو به قبله)

دروازه امام در ضلع شمالی مسجد یعنی جایی که دو در ورودی کار گذاشته شده است، قرار دارد. کلا ضلع جنوبی جاذبه‌های ظاهری بسیار زیادی دارد. از کتیبه‌هایی با خص ثلث و به قلم استاد علاءالدین جواهری گرفته تا ستون و طاق نماهای بلند ورودی دروازه. شما می‌توانید پس از مشاهده دیوار، ستون و کتیبه‌های این قسمت سراغ شبستان کوچک کنار دروازه هم بروید که محرابی از سنگ دارد. محراب با کَنده‌کاری‌ زیبا با آیات قرآن تزیین شده است.

طاق مروارید

طاق مروارید در همان ضلع شمالی مسجد است. طاق‌نمایی بلند با دو گلدسته بزرگ که هرچه نگاهش کنید کم است. سقف این طاق‌نما به زیبایی با آجر مقرنس کاری شده که همین مسئله زیبایی داخلی آن را بیشتر می‌کند.

رواق‌ها

عمده رواق‌های مسجد عتیق به دو رواق یکی در ضلع غربی و دیگری در ضلع شرقی مسجد ختم می‌شود. این رواق‌هایی که به ترتیب ده و سه دهانه ورودی دارند انتهایشان به شبستان‌ها ختم می‌شود. سقف رواق‌ها با آجر مقرنس کاری شده و اغلب آن‌ها به بازسازی و ترمیم نیازمندند.

محراب‌ها

همه محراب‌های مسجد عتیق به سه سازه بسیار زیبا ختم می‌شود. یکی از آن‌ها محرابی بسیار دیدنی است که در شبستان ضلع شمالی قرار دارد. محرابی سنگی با نقش و نگارهای کنده کاری شده روی آن که زیبایی سازه را دوچندان می‌کند.

محراب بعدی در شبستان ضلع جنوبی مسجد واقع شده. محرابی با ۱۳ پله که از جنس چوب است. اطراف این منبر را دو ستون سنگی مارپیچی احاطه کرده‌ است. محراب سوم، محرابی است که از جنس آهن و سنگ مرمر است. محراب در شبستان اصلی مسجد قرار دارد و روی آن را با کاشی‌کاری و کتیبه‌های دست‌نویس تزیین کرده‌اند. نوشته‌های روی کاشی‌ها را احادیث نبوی و ۱۳ آیه از قرآن کریم به خط ثلث و نسخ تشکیل می‌دهد.

شبستان‌ها

در هر چهار طرف مسجد، چهار شبستان قرار دارد. شبستان اصلی آن در ضلع غربی، شبستانی باریک و قدیمی در ضلع جنوبی، شبستانی کنار دروازه امام در ضلع شمالی و یک شبستان مخروبه در ضلع شرقی این مسجد ساخته شده که تقریبا بدون استفاده است.

رابطه شاه‌چراغ و مسجد عتیق

مسجد عتیق و شاه‌چراغ همسایه و دوست یکدیگرند. این مسئله یکی از ویژگی‌های بارز این مسجد محسوب می‌شود. در ضلع غربی مسجد یک در ورودی به حیاط حرم شاه‌چراغ ساخته شده. این ورودی در رواق‌ ده دهانه است که انتهایش به شبستان ضلع جنوبی می‌رسد.

دانستنی‌های جالب درباره مسجد

همان‌طور که گفته شد این مسجد آن‌قدر برای مردم شیراز اهمیت دارد که جزئی از باورها و اعتقادات آن‌ها شده است. خیلی از مردم باورهای عجیبی درباره این مسجد دارند. اعتقادات مردم شاید خیلی به واقعیت نزدیک نباشد، اما باید به آن‌ها احترام گذاشت و با احترام برخورد کرد. آن‌ها معتقدند عصای موسی یا اژدهای آن عصی در قصه موسی و ساحره‌ها زیر ساختمان خدای‌خانه خفته است.

مردم شیراز این مسجد را قبله اول مسلمین قبل از تغییر به‌سمت کعبه می‌دانند و معتقدند اینجا مسجد‌الاقصی است.

همچنین تعدادی معتقدند که مسجد عتیق در واقع همان محل نزول عیسی با اسرافیل و میکاییل دو ملک مقرب خداوند است.

این سه اعتقاد جزو مهم‌ترین باورهای مردم درباره این مسجد است، اما مسجد عتیق عجایبی هم دارد. مثلا عده‌ای فکر می‌کنند این مسجد قبل از تغییر کاربری آتش‌خانه بوده. این اعتقاد از نوع معماری ساختمان و تعدادی شواهد تاریخی نشئت می‌گیرد. همچنین بسیار می‌گویند دیوار ندبه این مسجد جایی است که بُراق، اسب معراج پیامبر از آن عبور کرده است.

ساعت بازدید از مسجد چه وقت است؟

مسجد عتیق شیراز حالا به مکانی برای عبرت، تحقیق و تفحص تبدیل شده است. دیگر نه حافظی به آنجا می‌رود تا قرآن بخواند و نه کاتبان برای نوشتن در آنجا حاضر می‌شوند. پیشنهاد می‌کنم برای مشاهده مسجد عصرگاه بهار را انتخاب کنید. هوای شیراز در این فصل تماشایی است همچنین عصر آفتاب اذیتتان نمی‌کند. بااین‌حال درهای مسجد هرروز از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب باز است و برای پذیرایی از مردم با منظره‌های تاریخی آماده.

مسجد عتیق شیراز کجاست؟

تقریبا هر روزی و هر شب افراد زیادی به‌سمت این مسجد روانه‌اند. برای رسیدن به مسجد فقط کافی است تابلو‌های شاه‌چراغ را دنبال کنید. مردم زیادی برای اقامه نماز در این مسجد روز و شب حاضر می‌شوند که این مسئله مشکلی در بازدید از مسجد ایجاد نمی‌کند. برای رسیدن به این مسجد کافی است از مترو شیراز در ایستگاه لطفعلی‌خان زند پیاده شوید و از تاکسی‌های خیابان لطفعلی‌خان زند سراغ مسجد عتیق را بگیرید.

مسجد جامع عتیق شیراز روی گوگل مپ

بازدید از مسجد عتیق جایی برای جست‌وجوگرها

فکر نکنم جایی را بشناسید که مثل مسجد عتیق هر گوشه‌اش پر از معنا و داستان و تاریخ باش. آن چیزی که من را مجذوب این مسجد کرد، نه معماری، نه نقشه و نه نقش و نگارش بود. کنجکاوی من از بابت داستان‌هایی بود که پشت سر این بنا گفته می‌شد. خیلی دوست دارم روزی با پیرمردی کنار این مسجد گفت‌وگو کنم و تاریخش را از آن بپرسم. اگر تجربه‌ای مثل این از مسجد عتیق یا هر بنای تاریخی دیگری دارید آن را با ما در مجله گردشگری راستین گشت بیان کنید. خوش‌حال می‌شویم پذیرای دانستنی‌های مختلف از بناهای تاریخی کشور باشیم.