راستین گشت | مجله و پایگاه گردشگری
هگمتانه شهری شگفت‌انگیز است که در دل بافت تاریخی همدان و به‌عنوان یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین جاهای دیدنی همدان شناخته می‌شود. این شهر را همه ایرانی‌ها می‌شناسند و اگر گذارشان به همدان بیفتد، حتما سراغی از آن می‌گیرند.
تپه هگمتانه قصرهایی همچون قلعه‌های تودرتو و دیوارهایی که یکی از دیگری بلندتر بودند و شبکه‌ای خارق‌العاده برای آب‌رسانی داشت. شبکه‌ای که کف کانال‌هایش را با آجرهای یکدست و مربعی پوشاندند تا کیفیت آب حفظ شود.
پادشاه مادها، دغدغه زندگی در رفاه برای قومش را داشت و برای همین غیر از شبکه آب‌رسانی، مجموعه‌ای منظم از خانه‌های مسکونی را ساخت که بی‌شباهت به مجتمع‌های مسکونی فعلی نیست. برای آشنایی بیشتر شما با شهر هگمتانه، آثار باستانی و بخش‌های مختلف، در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا سفری به قلب همدان خواهیم داشت.
مهم‌ترین ویژگی هگمتانه چیست؟
مسیر هگمتانه از تهران چگونه است؟
فاصله هگمتانه از تهران چقدر است؟
دیدنی‌های نزدیک هگمتانه کدام است؟
آشنایی با همگتانه
شهر تاریخی هگمتانه چون در میان تپه‌ای وسیع قرار گرفته، به آن تپه هگمتانه هم می‌گویند. باتوجه‌به وسعت ۳۰ هکتاری، این تپه به‌عنوان پهناورترین تپه باستانی در تمام ایران شناخته می‌شود؛ البته وسعت این منطقه با محاسبه بخش‌های قدیمی به بیشتر از ۳۵ هکتار هم می‌رسد. حدود ۱۰ هکتار از این شهر مالک شخصی داشت؛ اما در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ خریدند و به شهر تاریخی اضافه کردند.
معماری و نقشه منظم، معابری که سنگ‌فرش شده‌اند، آجرهایی مربعی‌شکل، شبکه آب‌رسانی بزرگ و باورنکردنی، حصاری طولانی و بزرگ و خیلی موارد دیگر باعث شده تا شهر باستانی هگمتانه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری بزرگ و مهم در همدان شناخته شود.
عکس از: سایت Google Maps
این شهر زیبا و مهم، زمانی اولین پایتخت ایران بود و از معدود شهرهای باستانی جهان است که همراه آتن در یونان، شوش در خوزستان و رُم در ایتالیا هنوز پابرجا مانده است. هرودوت ساخت این شهر را به دیاکو نسبت داده و گفته که ۷ دیوار داشت که هرکدام از آن‌ها به رنگ یکی از سیاره‌ها بود. هگمتانه که دیرینگی آن به دوره مادها برمی‌گردد در تاریخ ۲۴شهریور۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید.
هگمتانه کجاست؟
تپه هگمتانه در استان همدان، شهر همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه قرار دارد. این تپه باستانی مهم به‌شکل پشته‌ای بیضی‌شکل است که درست در دل بافت قدیمی شهر همدان قرار گرفته است. رودخانه نظربیک، بلوار هگمتانه و ۲۴ متر سرگذر در ضلع جنوبی و شرقی این منطقه و بازار شهر همدان در ضلع غربی و بلوار الوند هم در ضلع شمالی قرار دارند.
لوکیشن هگمتانه روی گوگل‌مپ
عکس از: سایت incredibleiran
مسیر دسترسی به هگمتانه
برای رسیدن به همدان و بازدید از هگمتانه روش‌های مختلفی وجود دارد که شامل قطار، هواپیما، اتوبوس و ماشین شخصی است.
- قطار: نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به تپه هگمتانه، ایستگاه راه‌آهن همدان است که در جاده رباط‌شورین قرار دارد. ایستگاه راه‌آهن با هگمتانه ۱۶.۹ کیلومتر فاصله داشته و حدود ۲۵ دقیقه در راه هستید.
- فرودگاه: فرودگاه بین‌المللی همدان در ۸کیلومتری شمال شرقی شهر، جاده اصلی تهران به همدان قرار دارد. آدرس سایت فرودگاه هم airport.ir است. فرودگاه همدان با تپه تاریخی ۹.۱ کیلومتر فاصله دارد و حدود ۱۴ دقیقه در راه هستید.
- اتوبوس: همدان چند پایانه مسافربری دارد که شامل پایانه اتوبوس‌رانی بزرگ همدان، پایانه سفیدآبی و پایانه اکتابان می‌شود.
- خودروی شخصی: اگر بخواهید با خودروی شخصی خودتان به همدان بروید، مسیر دسترسی و مدت‌زمانی‌که در راه هستید، به مبدا بستگی دارد.
عکس از: سایت Google Maps
مثلا برای دسترسی به هگمتانه از تهران باید وارد آزادراه تهران به ساوه شوید و مسیرتان را ادامه دهید تا به آزادراه ساوه به همدان برسید. در همین آزادراه برانید تا به بلوار شهید سرلشکر همدانی برسید. در انتهای بلوار همدانی وارد بلوار انقلاب شوید و قبل از بلوار فلسطین، میدان باباطاهر را دور بزنید تا وارد خیابان معصومی شوید.
در انتهای خیابان به میدان عینالقضات می‌رسید. میدان را دور بزنید و وارد بلوار علویان شوید. در انتهای بلوار علویان به میدان اکباتان می‌رسید که تپه هگمتانه در نزدیکی آن قرار دارد. این مسیر ۳۱۵ کیلومتر بوده و حدود ۳ ساعت و ۳۷ دقیقه در راه هستید.
بهترین زمان بازدید از هگمتانه
بهترین زمان بازدید از شهر هگمتانه، آخرهای بهار و تابستان است. پاییز و زمستان که از راه برسند، هوای همدان خیلی سرد می‌شود؛ اما خب شهر در مقایسه با بهار و تابستان، خلوت‌تر است. اگر دنبال آرامش و فضای سبز و آب‌وهوایی دلنشین هستید، بهار فصل مناسبی است؛ اما اگر دنبال خلوتی و خنکی هوا هستید که ماه‌های اول پاییز می‌تواند زمان مناسبی برای سفر باشد.
عکس از: سایت visit-tehran
تاریخچه هگمتانه
تاریخچه شهر باستانی هگمتانه به دورههای مختلفی تقسیم می‌شود. باتوجه‌به منابع استراتژیک و موقعیت هگمتانه، این محوطه باستانی احتمالا قبل از هزاره یکم پیش از میلاد مسیح اشغال شده بود؛ البته شواهد تاریخی برای این احتمال وجود ندارد.
عکس از: سایت Wikipedia
طبق گفته «هرودوت»، شهر هگمتانه در اواخر سده هشتم قبل از میلاد مسیح، توسط «دَهیوکَ» به‌عنوان پایتخت مادها انتخاب شد. هرودوت مجموعه‌ای را توصیف کرده که شامل قصر و اقامتگاه نظامی و خزانه‌داری روی تپه‌ای وسیع است. او گفته که مجتمع اصلی با۷ دیوار متحدالمرکز احاطه شده که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بود. در ادامه به بررسی تاریخچه این شهر باستانی در دورههای مختلف می‌پردازم.
دوران مادها
بررسی آثار به‌جای‌مانده از گذشته‌های دور احتمال اینکه شهر هگمتانه را در قرن ۱۷ قبل از میلاد مسیح و قوم ماد تاسیس کرده‌اند، قوت می‌بخشد. در آن زمان، این شهر اولین پایتخت پادشاهان ایرانی بود؛ البته نظرات خیلی مختلفی درباره این شهر باستانی وجود و بعضی از کارشناسان معتقدند که اینجا مجموعه‌ای از کاخ‌ها و عمارت‌هایی بوده که همگی از زمان حکومت مادها و هخامشی‌ها به جای مانده است.
عکس از: سایت incredibleiran
بعضی از باستانشناسها هم با بررسی موقعیت استراتژیک این منطقه احتمال داده‌اند که شاید شهر حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح اشغال شده باشد؛ ولی هنوز شواهد تاریخی محکمی برای اثبات این ادعا وجود ندارد.
هرودوت (تاریخ‌نگار یونانی) اعتقاد داشت که حدود ۸۰۰ سال پیش، این قوم ماد بود که شهر هگمتانه را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد. طبق توصیف‌هایی که هرودوت از این منطقه داشته، عمارت یا همان کاخ اصلی روی تپه قرار داشته و دورتادور آن را ۷ دیوار متحدالمرکز احاطه کرده. دیوارها طوری طراحی شده که بخش درونی هر دیوار از بخش بیرونی آن بلندتر باشد.
جالب اینجاست که بعضی از باستانشناسها معتقدند، شهر باستانی هگمتانه به فرمان سمیرامیس افسانه‌ای یا جمشید شاه ساخته شده. بعضی دیگر از باستانشناسها هم می‌گویند زمان ساخت شهر به دوران فرورتیش، سومین پادشاه سلسله مادها برمی‌گردد.
عکس از: سایت incredibleiran
طبق اطلاعاتی که در دانش‌نامه ایرانیکا آمده، سلسله مادهارا دیاکو تاسیس کرد و در نهایت شهر هگمتانه به‌عنوان پایتخت انتخاب شد؛ البته بعضی از بررسی‌های باستان‌شناسی و تاریخی این احتمال را می‌دهد که هگمتانه و همدان یکی باشند؛ اما چون آثار زیادی از دوران قبل از اسلام باقی نمانده، کاوشگرهای اروپایی نهایتا شوش، تخت‌سلیمان و کنگاور را برای شهر هگمتانه در نظر گرفتند.
دوران هخامنشی‌ها
بعد از مادها، تپه هگمتانه دیگر آن ابهت پایتخت‌بودن ایران کبیر را نداشت؛ اما به‌دلیل قرارگیری در مسیر راه شاهی که تخت‌جمشید را به سارد متصل می‌کرد، از آن به‌عنوان پایتخت تابستانی شاهان هخامنشی استفاده می‌شد. به همین دلیل در این دوران به این شهر اهمیت داده شد و آباد ماند.
عکس از: سایت Wikipedia
متاسفانه وقتی داریوش سوم با اسکندر روبه‌رو شد، هگمتانه زیبا به‌شکل ویرانه درآمده بود. در همان زمان، داریوش سوم به پیشنهاد بعضی از یارانش دستور دارد تا در شهر، کوشکی بزرگ ساخته شود. برای کوشک ۸ در آهنین ساختند که همه آن‌ها دواشکوبی (۲ لختی) و هر اشکوب به بلندای ۱۲ گز بود. علتِ ساختن این درها، وجود ۳۰۰ مخفیگاه برای دارایی‌ها و گنجینه‌های پادشاهان در کوشک بود.
دوران پارتها
تندیس هرکول که در بیستون قرار گرفته، سنگ‌نوشته‌ای دارد که قدمت آن به سال ۱۴۸ قبل از میلاد برمی‌گردد. طبق این سنگ‌نوشته به نظر می‌رسد شهر باستانی هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد یکم آباد و پابرجا بود و سقوط نکرد. آنتیوخوس هفتم نیز در سال ۱۳۰ قبل از میلاد با هدف بازگرداندن قدرت سلوکی به سرزمین ایران، برای مدتی در شهر توقف کرده است.
تیگران دوم هم سال بعد برای اینکه به مهرداد دوم حمله کند، مدتی را در هگمتانه گذراند. مثل هخامنشی‌ها، پارتها هم از شهر برای پایتخت تابستانی خود و همین‌طور ضرابخانه سلطنتی استفاده می‌کردند.
دوران ساسانی
هگمتانه تا سال ۲۲۶ میلادی در توجه پارتها بود؛ اما بعد از آن اردشیر بابکان و به‌همراه آتروپاتن (آذربایجان) را تسخیر کردند. مدارک محکمی درباره استفاده از هگمتانه به‌عنوان کاخ تابستانی در دوره ساسانی وجود ندارد. شهر بعد از جنگ نهاوند به‌دست مسلمان‌ها افتاد و به مرکز استان تبدیل شد.
عکس از: سایت Imna
علت نام‌گذاری هگمتانه
در سنگ‌نوشته‌های به‌جای‌مانده از بیستون در دوران داریوش اول، اسم‌های زیر برای شهر تاریخی هگمتانه آمده است.
- همگمتان به زبان پارسی باستانی
- آگ-مَ-دَ-نَ به زبان ایلامی
- آ-گَ-مَ-تَ-نُ به زبان اکدی
البته در بعضی از اسناد اسم شهر تاریخی هگمتانه را این‌طور تفسیر کرده‌اند که از «هَنگمَتَ» یا «هِنَگمَن» (به فارسی میانه به معنای انجمن)، به معنای «محل گردآمدن و گردهم‌آیی» مشتق شده است؛ بنابراین نتیجه گرفتند که قبل از شکل‌گیری دولت مادها، نوعی از گردهمایی مردمی در این منطقه انجام می‌شده است.
عکس از: سایت Google Maps
در بعضی منابع باستانی، اسم‌های دیگری هم برای این شهر باستانی آمده که شامل موارد زیر است.
- اِکباتانا و اِگباتانا در زبان یونانی
- اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین
- آحمِتَ در زبان ارمنیپ
- آحمَتَن، هَمَتَن و اِکبَتَن در زبان فارسی میانه
معماری هگمتانه و بخش‌های مختلف آن
شهر تاریخی هگمتانه در زمینی وسیع به مساحت ۳۵ هکتار و به‌شکل قصری بزرگ و زیبا طراحی شد که ۷ قلعه تودرتو و متصل به هم داشت. در کنار قلعه‌ها، خانه‌هایی مسکونی ساختند تا قوم ماد در آن ساکن شوند. در ادامه رازهای بیشتری از معماری این شهر برای شما می‌گویم.
– هفت قلعه تودرتو
همان‌طور که اشاره کردم، شهر هگمتانه به‌شکل قصری بزرگ و زیبا در زمینی با مساحت ۳۵ هکتار ساخته شد. از همین‌جا می‌توانید وسعت معماری و توانمندی معماران آن دوران را متوجه شوید.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این شهر که آن را خاص و متفاوت کرده، قلعه‌های تودرتو است. معماران، شهر را به‌شکل ۷ قلعه تودرتو و متصل به هم ساختند. باستانشناسها احتمال می‌دهند که ساختمانهای مسکونی یا همان محل سکونت مردم در کنار قلعه‌ها ساخته شد. مورخ‌ها می‌گویند: چون دیاکو می‌خواست قوم ماد به نزدیکی کاخ پادشاهی نقل‌مکان کنند و ساکن شوند، دستور ساخت ساختمانهای مسکونی را در کنار قلعه‌ها داد.
عکس از: سایت Google Maps
نکته جالب درباره قلعه‌های متصل به‌هم، کاربری خاص آن‌هاست؛ برای مثال، قلعه هفتم یا درونی‌ترین قلعه از مجموعه ۷ قلعه، کاخ پادشاه بود. باستانشناسها می‌گویند که دیاکو با تقلید از رنگ‌آمیزی قصرهای بابل دستور داد کنگره‌های هرکدام از قلعه‌ها با رنگی مخصوص رنگ‌آمیزی شود.
در نوشته‌های یک مورخ یونانی به چوب‌های استفاده‌شده در ساخت کاخ اشاره شده و کاخ را طوری توصیف کرده که انگار از نقره و طلا پوشیده بوده. این مورخ یونانی با تحسین و تمجید از تزیینات زیبا و کنده‌کاری‌های زیاد روی درها، ستون‌ها و رواق‌ها صحبت کرده است.
او همچنین اشاره کرده که نمی‌توانستم دیوار یا بخشی از کاخ پادشاهی را پیدا کنم که بدون تزیین‌هایی از نقره و طلا نباشد؛ البته به نظر می‌رسد این توصیف کمی اغراق‌آمیز باشد، شاید هم نه، چون ایران در آن زمان ثروتی عظیم داشت و می‌شد از این همه نقره و طلا استفاده کرد.
– ساختمانهای مسکونی
ساختمانهای مسکونی یا واحدهای مسکونی همان‌هایی بودند که به‌دستور دیاکو برای اسکان قوم ماد در نزدیکی قصر ساخته شدند. کاوش‌های باستانی که در سال ۱۳۶۲ در تپه هگمتانه شروع شد، نتایج درخشانی داشت. نتیجه این کاوش‌ها را دکتر صراف در ۱۱ فصل تدوین کرد که شامل بررسی بقایای معماری خشتی وسیعی بود که بر اساس اصول مهندسی و نقشه‌هایی از قبل طراحی‌شده، ساخته شده بودند.
عکس از: سایت Google Maps
این معماری خشتی همان ساختمانهای مسکونی مردم ماد بودند که به‌شکل مربع ساخته شده و هرکدام از واحدها ۱ پیشخوان روبه‌روی تالار مرکزی، ۲ انبار کوچک در قسمت انتهایی بنا و اتاق‌های جانبی داشت.
پلان واحدها قرینه بود و معبری به عرض ۳.۵ متر در حدفاصل ۲ واحد ساخته بودند. با وجود این معبرها، در هر ۳۵ متر، یک کوچه یا معبر وجود داشت که بین آن‌ها واحدهای مسکونی قرار گرفته بود. جالب اینجاست که طبق کاوش‌های انجام‌شده در بخش‌های مختلف تپه هگمتانه، این سبک نقشه به‌شکلی یکسان در کل سطح تپه اجرا شده بود.
تصور کنید که یک پیمانکار، تمام واحدهای ساختمانی این تپه را طبق یک نقشه ثابت و یکسان ساخته باشد. مثل مجتمع‌های مسکونی که حالا در شهرهای بزرگ می‌بینیم.
از واحدهای مسکونی و کل مجموعه معماری آن با حصارهایی محافظت می‌شد که در هر ۹۰ متر، برج‌هایی مربع‌شکل داشت. به نظر می‌رسد که تاریخ ساخت مجموعه داخل حصارها مربوط به دورههای قبل از دوران اشکانی نباشد.
– شبکه آب‌رسانی
بزرگ‌ترین شگفتی هگمتانه، شبکه آب‌رسانی پیشرفته و منظم آن است. طراح‌ها و معمارها این شبکه آب‌رسانی را طوری ساختند که در فاصله بین کانال‌های آب، راهی با عرض حدود ۳.۵ متر برای عبور وجود داشت. این راه‌های عبور از شمال شرق به جنوب می‌رسیدند و کف آن‌ها را هم با آجرهای مربع‌شکل و یکدست پوشانده بودند؛ بنابراین احتمال هدررفتن آب به حداقل می‌رسید و سلامت آن هم بیشتر می‌شد.
عکس از: سایت Google Maps
تصور ساخت چنین شبکه بزرگ و منظمی بدون داشتن نقشه‌های هوایی و ابزارهای نقشه‌برداری امروزی خیلی سخت و عجیب است؛ البته وجود این سیستم بزرگ برای شهری به این وسعت و با آن‌همه قلعه و واحد مسکونی ضروری بوده و این هوشمندی طراح‌ها و معمارهای آن زمان را می‌رساند که برای شهرک مسکونی بزرگ خودشان شبکه آب‌رسانی اختصاصی ساختند.
دیدنی‌های هگمتانه
هگمتانه غیر از آن ساختمان‌ها و قلعه‌ها و دیوارهای نقره و طلاکوبی که داشت، جاهای دیدنی دیگری هم دارد که باید در سفر خود به همدان از آن‌ها بازدید کنید وگرنه سفرتان کامل نمی‌شود؛ پس ادامه را با شور و شوق بیشتری بخوانید.
– موزه هگمتانه
در بخشی از مجموعه تاریخی هگمتانه، مدرسه‌ای ۶ کلاسه بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ ساختند که در دهه ۱۳۵۰ با هدف اجرای برنامه‌های باستان‌شناسی و پژوهشی به مرکز باستان‌شناسی واگذار شد.
بعد از کشف آثار تاریخی گران‌بهای این منطقه، کاربری مدرسه ۶ کلاسه به مخزن نگهداری آثار باستانی هگمتانه تبدیل شد. در سال ۱۳۷۲ هم برای برگزاری سمینار مدیران میراث فرهنگی، تیغه بین کلاس‌ها را برداشتند تا ساختمانی یک‌پارچه ایجاد شود و در نهایت تعمیرات کوچکی انجام شد.
عکس از: سایت Google Maps
حالا آن مدرسه به موزه‌ای تبدیل شده که ۱ سالن اصلی، ۱ سرسرا، ۲ راهرو و ۲۰۰ اثر ارزشمند و تاریخی دارد. زیربنای فعلی موزه حدود ۶۰۰ متر است که با بخش نمایشگاهی شامل کارگاه مرمت آثار و کارگاه عکاسی از اشیای کشف‌شده و کارگاه طراحی فنی بزرگ‌تر هم می‌شود. از بخش‌های اصلی موزه می‌توانم به موارد زیر اشاره کنم.
دفتر موزه
دفتر موزه در راهروی سمت چپ سالن مرکزی قرار گرفته است. اگر سؤالی داشتید، باید از مسئولان این دفتر بپرسید.
کارگاه عکاسی
کارگاه عکاسی برای عکس‌برداری اصولی از آثار باستانی کشف‌شده راه‌اندازی شد و به ابزارها و لوازم عکاسی مجهز است.
کارگاه مرمت
از کارگاه مرمت در زمان کشف آثار باستانی جدید استفاده می‌کنند و به لوازم مرمت و بازسازی آثار مجهز است.
کتابخانه
کتابخانه موزه در بخش اداری قرار دارد. در این کتابخانه ۳ دسته‌بندی کلی برای کتاب‌ها در نظر گرفته‌اند که شامل موضوعات تاریخ و معماری و باستان‌شناسی است.
آثار تاریخی موزه هگمتانه به ۲ دسته اصلی تاریخی و اسلامی تقسیم می‌شود که بعضی از آن‌ها اهدایی است و بعضی دیگر توقیفی هست یا کشف کرده‌اند و خریده‌اند.
عکس از: سایت Wikipedia
بخش تاریخی موزه هگمتانه
آثار بخش تاریخی در راهروی غربی و تالار و بخشی از سرسرا به نمایش درآمده است، به شرح زیر است.
- ستون
- ته‌ستون
- شالی
- ساقه و سرستون‌های سنگی
- خشت چهارگوش
- کاسه
- کوزه
- انواع خمره‌های کوچک و بزرگ
- انواع ظروف شیشه‌ای
- مجسمه‌های گلی
- آبخوری
- لیوان
- تابوت سفالی
- سنگ‌های تزیینی
- مهر شیشه‌ای با نقش نیایشگر
- انواع مهرهای تزیینی از جنس سنگ
- استخوان
- سرپیکان‌های مفرغی
- پیکره‌های انسانی از سفال
- ستون کتیبه با خط میخی (متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی)
آثار تاریخی که در این بخش نگهداری می‌شود، همه از دروازه شیر سنگی، روستای شورین و دبیرستان ابن‌سینا کشف شده است، اشیای تاریخی موزه به دورههای هخامنشی و ساسانی و اشکانی و همین‌طور نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد مسیح تا نیمه اول بعد از میلاد مسیح برمی‌گردد.
بخش اسلامی موزه هگمتانه همدان
بخش اسلامی موزه در راهروی شرقی و قسمتی از سرسرا و محوطه اصلی قرار دارد. در این بخش از موزه آثار زیر نگهداری می‌شود.
- ظروف سفالی
- حوض آب‌نما
- قوچ‌سنگ
- درب بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر
- سنگ قبرهای دوره اسلامی با خط کوفی و ثلث و نستعلیق
- تابوت‌‌هایی از سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی
- خمره‌های سفالی با اندازه‌ها و طرح‌های مختلف برای نگهداری آذوقه و مایعات
آثار تاریخی بخش اسلامی از مناطقی مانند اسدآباد و برج قربان کشف شده و بیشتر به دورههای اسلامی اولیه (۱ تا ۴ هجری قمری)، دوره اسلامی میانه (۴ تا ۷ هجری قمری)، دورههای اسلامی متاخر (۷ تا ۱۰ هجری قمری) و قرن‌های معاصر (۱۰ هجری قمری تاکنون) برمی‌گردد.
– کلیسای ارامنه انجیلی
مراحل ساخت کلیسای انجیلی در سال ۱۸۸۵ میلادی و با دریافت مجوز از ناصرالدین شاه، با کمک‌های مردمی و ۳ نفر از اعضای شورای کلیسا شروع کردند. ساخت کلیسا ۱ سال بعد تمام شد و در روز افتتاحیه ناصرالدین شاه و شهردار وقت همدان حضور داشتند. بعد از ۱۰۰ سال و به‌دلیل مهاجرت ارامنه از همدان، کلیسا تعطیل شد و به موزه تبدیل شد.
علی بابا
