کلیسای وانک اصفهان؛ شهر تاریخی کوچک در نصف جهان

اصفهان نه‌تنها به نصف‌جهان که به شهر تاریخ و فرهنگ نیز شهرت دارد. جای‌جای اصفهان پر شده از بناهای تاریخی فاخری در تمام جهان تک هستند و  شکی نیست که همتایی برای آن‌ها پیدا نخواهد شد. از سی‌وسه‌پل زیبا گرفته تا خواجو، میدان امام یا نقش‌جهان و مسجدهایش، چهل‌ستون، مسجد جامع و… که همگی در نوع خود بی‌نظیر است و ساعت‌ها باید فقط نشست، آن‌ها را تماشا کرد و در آن‌ها غرق شد.

یکی دیگر از آثار تاریخی فاخر این شهر زیبا کلیسای وانک است، جایی که به عقیده خیلی‌ها جزو یکی از دنج‌ترین و باصفاترین مکان‌های دیدنی اصفهاناست و خود شهر تاریخی کوچکی در دل یک شهر تاریخی به عظمت نصف‌جهان است. کلیسای وانک پر شده از دیدنی‌های بسیار و نقطه‌نقطه‌اش تماشایی است. اگر دوست دارید با این بنای تاریخی اصفهان آشنا شوید، با مجله راستین گشت همراه شوید تا در کوچه‌پس‌کوچه‌های اصفهان گشت‌وگذار کنید.

پیش درآمدی بر کلیسای وانک

کلیسای وانک از جمله کلیساهای تاریخی ارمنی‌های اصفهان و جزو آثار تاریخی با ارزش این شهر است. این کلیسا در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به‌ثبت ملی رسیده و نام آن، برگرفته از نام کلیسای سورپ آمنا پرکیچ وانک جوغا در نخجوان است. کلیسای وانک نام دیگری نیز دارد و از آن با نام کلیسای نجات‌دهنده مقدس نیز یاد می‌شود.

این کلیسا در زمان شاه عباس دوم و به‌همت ارامنه جلفا ساخته شده است. قدمت این کلیسا به سال ۱۹۰۶ میلادی برمی‌گردد و تا امروز بیش از یک قرن از زمان ساخت آن می‌گذرد. جالب است بدانید وانک در زمان تاسیس ساختمان کوچکی در جنوب‌ غربی بنای امروزی بوده که با نام کلیسای هاکوب شناخته می‌شد. شروع ساخت ساختمان امروزی کلیسای وانک بعد از حدود ۵۰ سال، یعنی در سال ۱۶۵۵ میلادی کلید خورده و در سال ۱۶۶۴ میلادی ساخت آن به پایان رسیده است.

کلیسای وانک کجاست؟

کلیسای وانک در مرکز شهر اصفهان، محله جلفا قرار گرفته و برای رفتن به آنجا نیازی به خروج از شهر ندارید. برای رفتن به این بنای تاریخی در هر کجای اصفهان که هستید به‌سمت پس فلزی رفته و وارد خیابان حکیم نظامی شوید. بعد عبور از چهارراه اول درست کمی قبل از خیابان مهرداد وارد کوچه کلیسا شوید، سمت چپ شما قرار دارد. با طی مسیر حدود ۲۰۰متر به کلیسای وانک خواهید رسید.

کلیسا درست سمت چپ شما قرار دارد. سمت راست‌تان نیز یک پارکینگ واقع شده تا اگر با اتومبیل شخصی خود به این بنای شگفت‌انگیز می‌روید، با خیال راحت اتومبیل را داخل پارکینگ گذاشته و از گشت‌وگذار در محله جلفا و کلیسای وانک لذت ببرید.

لوکیشن کلیسای وانک روی گوگل مپ

ساعت بازدید و اطلاعات گردشگری کلیسای وانک

کلیسای وانک همه روزه صبح‌ها از ساعت ۸:۳۰ تا ۱:۳۰ ظهر و بعدازظهرها از ساعت ۱۶ تا ۱۸:۳۰ دقیقه به‌روی همه مردم باز است. برای بازدید از کلیسا لازم است از بلیط‌فروشی درب کلیسا بلیط خریداری کنید.

بدیهی است این مقدار در آینده ممکن است تغییر کرده و کمتر یا بیشتر شود. خوشبختانه برای بازدید از کلیسا محدودیت زمانی در نظر گرفته نشده و می‌توانید تا زمانی که کلیسا باز است در کلیسا مانده و از تماشای جاذبه‌های آن لذت ببرید.

نکته‌ای که قبل از رفتن و بازدید از کلیسای وانک باید به آن توجه داشته باشید، این است که کلیسای وانک در تعطیلی‌های رسمی، روز اول نوروز و مناسبت‌های معروف ارامنه تعطیل است. بنابراین برای بازدید از کلیسا حتما به این موضوع توجه داشته باشید. پیشنهاد راستین گشت این است که قبل از رفتن به کلیسا برای اطلاع از وضعیت باز یا بسته‌بودن آن و همچنین قیمت بلیط ورودی با شماره ۰۳۱۳۶۲۴۳۴۷۱ تماس حاصل کرده یا به سایت رسمی کلیسای وانک به نشانی vank.ir سر بزنید.

نقاشی های کلیسای وانک و مجسمه‌های سنگی داخل کلیسا

از جمله چیزهایی که بینندگان کلیسای وانک را مجذوب و حیرت‌زده می‌کند، نقاشی های کلیسای وانک است؛ به‌طوری‌که تماشاچیان این اثر شگفت‌انگیز به محض ورود به آن در انبوهی از رنگ و نقش محصور می‌شوند. بله تمامی بخش‌های کلیسا دیوارها، طاق‌نماها، طوق گنبد، داخل گنبد و زوایای مختلف کلیسا و حتی بیرون از کلیسا پر شده است از انبوهی از نقاشی‌ها؛ نقاشی‌هایی که بعضی روی دیوارها، بعضی روی بوم و پارچه و تخته و برخی نیز روی سنگ‌ها نقش بسته‌اند.

دسته اول از نقاشی‌های موجود در کلیسا یعنی نقاشی‌های پارچه‌ای در محراب کلیسا و برخی دیگر از بخش‌های آن نصب شده و دسته دوم، یعنی نقاشی‌هایی که روی دیوارها جا خوش کرده‌اند در جای‌جای کلیسا به‌چشم می‌خورند.

بیشتر نقاشی‌هایی که بر در و دیوار کلیسا نقش بسته‌اند، مضامینی از انجیل مقدس را به تصویر می‌کشند. در قسمتی از کلیسا تصاویری از بدو تولد تا عروج حضرت عیسی مسیح و روی بخشی از دیوارها روز رستاخیر، داوری این روز و بهشت و دوزخ نقش بسته است.

در بخشی دیگر از کلیسا و در محل سرودخوانان آن، چهار تصویر با گل‌بوته‌هایی در اطراف آن وجود دارد که شکنجه مقدسان را به تصویر می‌کشد.

افزون بر نقاشی‌هایی که گفته شد، یک نقاشی به هم پیوسته در کلیسا وجود دارد. این نقاشی از اتاقک مخصوص اشیاء کلیسا شروع شده، حالت داستانی دارد و به‌صورت پیوسته وقایعی را به تصویر می‌کشد؛ به‌طوری‌که نقاشی با بشارت دادن فرشته الهی به حضرت مریم آغاز شده است.

ضمن اینکه دورتادور کلیسا را پوشش می‌دهد، صحنه‌هایی نظیر میلاد حضرت مسیح، سجده سه پادشاه به حضرت مسیح، آزمون حضرت مسیح توسط ابلیس، آخرین شام حضرت عیسی، به صلیب کشیده شدنش، دفن حضرت عیسی، معراج و… را به‌معرض نمایش می‌گذارد.

اما نقاشی‌های کلیسا به همین مواردی که گفته شد، ختم نمی‌شود. روی دیوار شمالی کلیسا نیز تصاویری از رستاخیر دیده می‌شود که در بالای آن، بهشت و محل ورود رستگاران و در قسمت پایین آن، دوزخ با زبانه‌های آتش، اژدهای چندسر، دیوار رَم کرده، فرشتگانی که از بالا گناهکاران را به حفره در می‌آویزند و… نقاشی شده است. در بخش گنبد بزرگ کلیسا که بالای محراب قرار گرفته نیز می‌توانید نقاشی‌هایی را تماشا کنید که داستان خلقت حضرت آدم و حوا تا مرگ هابیل را روایت می‌کنند.

بعد از نقاشی‌ها مجسمه‌های سنگی موجود در کلیسا هستند که چشم‌نوازی می‌کنند. این مجسمه‌ها تندیس‌هایی نیم‌تنه هستند که از مشاهیر ارمنی ساخته شده‌اند. تندیس‌ها نیز در بخش‌های مختلف کلیسا قرار دارند، به‌طوری‌که تندیس مسروپ ماشتوتس ابداع‌کننده الفبای ارمنی و خاچاطور کساراتسی اسقف اعظم ارامنه در سمت راست ورودی موزه، تندیس‌های شاعران به‌نام ارمنی در دو طرف ورودی کتابخانه و یک مجمسمه بزرگ از خاچاطور کساراتسی اسقف اعظم ارامنه در سال‌های ۱۶۲۰ تا ۱۶۴۶ در میدان روبه‌روی کلیسای وانک قرار دارد.

برج‌های ناقوس‌ و کتیبه‌های ورودی کلیسای وانک

ایک کلیسا چند برج با سرگذشت‌های مختلف دارد.

برج ناقوس اول یا برج ساعت

پس از ورود به کلیسا در سمت راست برجی سر به فلک کشیده خود نمایی می‌کند که برج ناقوس اول  کلیسا یا برج ساعت نام دارد. این برج سه طبقه دارد و در بالای ورودی دِیر قرار گرفته است. بر فراز این برج درست زیر طبقه سوم ساعتی غول‌پیکر با وزنی حدود ۳۰۰  کیلوگرم جا خوش کرده و گذر زمان را به معرض نمایش می‌گذارد. جالب است بدانید برج ناقوس کلیسای وانک در همان ابتدای ساخت کلیسا ساخته نشده و ۳۸ سال پس از ساخت بنای کلیسا، توسط ماردیس هونتانیان ساخته شده است.

برج ناقوس دوم

بر بام کلیسای وانک درست روی فارز ورودی حدفاصل دیوار غربی و گنبد کوچک کلیسا فضایی مربع شکل به چشم می‌خورد که برج ناقوس دوم کلیسا داخل آن قرار گرفته است. این فضای مربعی حدود ۸مترمربع مساحت داشته و به‌طور تقریبی هر ضلع آن چیزی حدود ۲.۷۵متر طول دارد. در نقطه تلاقی هر دو ضلع با هم، یک ستون آجری قرار گرفته و ارتفاعی برابر ۳متر دارد. برای اینکه این ستون‌ها از استحکام بالاتری داشته باشد، در ارتفاع ۲.۵متری به وسیله یک تیر چوبی به هم متصل شده‌ است. افزون بر این هر ستون بر فراز خود یک قوس جناغی نیز دارند که حدفاصل آن‌ها با آجر پوشانده شده است.

کتیبه‌های موجود در کلیسا

در کلیسای وانک مجموعا ۴ کتیبه وجود که هر کدام در بخشی از کلیسا قرار گرفته و سه تای آن‌ها حاوی یک متن است.

کتیبه اول

اولین کتیبه کلیسا بر سردر کلیسا قرار گرفته است. نوشته روی این کتیبه قدمت کلیسا را روایت می‌کند و روی آن نوشته شده است:

وانک آمنا پرکیچ و مقر اسقف اعظم ارمنیان ۱۶۰۶ میلادی

کتیبه دوم

دیگر کتیبه موجود در کلیسای وانک در سردر ورودی غربی کلیسا مشاهده می‌شود. کتیبه‌ای از جنس کاشی و لاجوردی رنگ که با خطی طلا متن زیر روی آن حک شده است:

کلیسای وانک آمنا پرکیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی (فیلیپوس) و پیشوایی خلیفه داوید و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود، نصیب آن‌هایی که در قید حیات‌اند یا درگذشته‌اند شود.

کتیبه سوم

سومین کتیبه در ورودی برج ناقوس قرار دارد؛ این کتیه از جنس مرمر است و اطلاعاتی درباره برج ناقوس یا همان برج ساعت کلیسای وانک به شما می‌دهد. متن نوشته شده روی کتیبه به‌شرح زیر است:

این برج و ساعت آن را ماردیروس گورگ هوردانانیان در سال ۱۹۳۱ میلادی به یادبود برادر مرحومش که در سال ۱۹۲۴ میلادی فوت شده ساخته و هدیه کرده است.

کتیبه چهارم

چهارمین کتیبه آبی رنگ و سمت راست برج ناقوس قرار گرفته است. کتیبه پوشیده شده از سنگ‌های صلیبی که در زبان ارمنی آن‌ها را خاچ کلیم می‌نامند. جالب است بدانید این سنگ‌ها از دیگر کلیساهای منطقه جلفا به کلیسای وانک آورده شده‌اند.

گنبدهای کلیسای وانک

کلیسای وانک دو گنبد کوچک و بزرگ دارد. گنبد بزرگ بر فراز محراب و گنبد کوچک آن بالای سالن کلیسا محل تجمع مردم بنا شده است. سبک معماری گنبد بزرگ کلیسا به‌سبک معماری گنبدهای مساجد است و این درحالی است که گنبد کلیساهای سنتی مخروطی شکل است. باتوجه‌به هم‌زمانی سال ساخت کلیسا با دوره صفویان، ساخت گنبد به‌سبک معماری مساجد دور از ذهن نبوده است. بخش بیرونی گنبد بزرگ کلیسای وانک آجری ساخته شده و داخل آن به‌رنگ لاجوردی نقاشی شده است. دورتادور گنبد نیز هشت پنجره نصب شده که بین هر کدام نقاشی‌هایی قرار گرفته و از  آفرینش حضرت آدم و حوا تا کشته‌شدن هابیل را روایتگری می‌کند.

برای تماشای گنبدهای کلیسا باید به قسمت غربی آن بروید. آنجا ستون‌های مربعی با طاق‌نماهای بلند قرار گرفته و گنبدها روی آن‌ها قرار دارد.

موزه کلیسای وانک

همان‌طور که احتمالا می‌دانید کاربری کلیساها در تاریخ فقط عبادت و مسائل مذهبی نبوده و نگهداری و انتقال فرهنگ ارامنه به نسل‌های بعد، از مهم‌ترین وظایف کلیساها به‌شمار می‌رفته است. به همین دلیل در کلیساها معمولا موزه‌هایی وجود دارد که آثار قدیمی و ارزشمند در آن‌ها نگهداری می‌شوند. کلیسای وانک نیز از این قاعده مستثنا نیست و موزه‌ای بزرگ و کامل را در دل خود دارد. این موزه به‌اندازه یک قرن قدمت دارد و به دست طادئوس هونانیان در ضلغ شمالی کلیسا بنا شده است.

در موزه کلیسای وانک اشیای گران‌بهایی نظیر نقاشی‌های برجسته تاریخی، کتب نفیس خطی و دیگر آثار ارزشمند قدیمی نگهداری می‌شود؛ اشیای ارزشمندی که پیش از ساخت موزه در انباری متروک کلیسا قرار داشته‌اند!

نوشته روی تار مو در کلیسای وانک

بگذارید اول کمی از تار موی معروف در کلیسای وانک بگوییم و سپس درباره نوشته روی آن صحبت کنیم.

تارموی معروف کلیسای وانک که آوازه زیادی دارد، از معروف‌ترین آثار موزه این کلیساست. این تار مو متلعق به دختری ۱۸ ساله است و شهرتش به‌خاطر جمله‌ای است که در دل خود دارد. خالق  این اثر بی‌نظیر هنرمندی ارمنی به نام واهرام هاکوپیان بوده که با قلمی از الماس در سال ۱۹۷۴ میلادی چنین اثر فوق‌العاده‌ای را خلق کرده است. واهرام هاکوپیان اثر بی‌نظیر خود را یک سال بعد یعنی سال ۱۹۷۵ به کلیسا هدیه داده است. تارموی دختر ۱۸ ساله حاوی جمله‌‎ای از تورات بوده و روی آن نوشته شده است:

به‌جهت دانستن حکمت و عدل و برای فهمیدن کلمات فطانت

البته همان‌ طور که می دانید جمله بالا فوق‌العاده ریز نوشته شده و با چشم غیرمسلح نمی‌توان آن را دید. بنابراین برای دیدن آن به یک میکروسکوپ نیاز خواهد بود. خوشبختانه مسئولان کلیسا فکر این موضوع را نیز کرده و میکروسکوپی برای تماشای تار مو در نظر گرفته‌اند تا بتوانید نوشته و مو را نیز از نزدیک نظاره‌گر باشید.

ماجرای مجسمه مرد ایستاده روبه‌روی کلیسای وانک

مجسمه مرد ایستاده روبه‌روی کلیسای وانک به یادبود خاچاطور کساراتسی یعنی کسی که اولین چاپ‌خانه ایران را راه‌اندازی کرده ساخته شده است. درباره این مجسمه ماجرایی بیشتر خیالی وجود دارد که به زبان شعر و توسط یک شاعر ارمنی به نام زادور اُقلی سروده شده است. داستان این شعر به شرح زیر است:

دکان‌دارها مقابل درب ورودی کلیسای وانک یک روز صبح با مجسمه مردی روحانی روبه‌رو می‌وند؛ گویی شب پیش به ناگاه از آسمان به زمین افتاده است! دور مجسمه حلقه می‌زنند و هرکدام چیزی می‌گویند و تلاش می‌کنند حدس بزنند این مرد کیست و آن شیئی که میان دو انگشت رو به آسمان گرفته چیست؟ جر و بحث‌های لفظی به درگیری می‌کشد و سرانجام با میانجی‌گری ریش سفیدی، مجسمه لب به سخن باز می‌کند. او اعلام می‌کند که خاچاطور کساراتسی است و از آن دنیا آمده است تا سری به جلفا بزند و ببیند آیا هنوز شکوه دیرین آن پابرجاست؟ او ادامه می‌دهد و می‌گوید آمده است ببیند هنوز ۲۴ کلیسای شهر دایر است؟ آیا کاخ‌های خوجاهای جلفا سرپاست و آیا هنوز بازرگانان جلفا با هند و سنگاپور تجارت می‌کنند؟ در جاده ابریشم در آمدوشدند و به تزار روسیه حق حساب می‌پردازند تا آزادنه در امپراتوری‌اش دادوستد کنند؟

سوالات او تا اینجا ادامه پیدا کرده و سپس ماجرای مجسمه به همین جا ختم و گویی ناتمام می‌ماند!

کتابخانه کلیسای وانک

کتابخانه کلیسای وانک در بخش شمالی کلیسا قرار گرفته است. این کتابخانه در سال ۱۸۸۴ توسط خلیفه وقت هوهاننس سورنیان راه اندازی شده و هدف از تاسیس آن، حفظ کتاب‌های با ارزش ارامنه بوده است. علاوه‌بر کتب ارامنه آثار تاریخی دیگری نیز به زبان فارسی، انگلیسی و سایر زبان‌ها در این کتابخانه وجود دارد و مجموع‌شان به بیش از ۳۰ هزار نسخه می‌رسد.

نکته‌ای که درباره این کتابخانه لازم است بدانید، این است که دسترسی به کتب این کتابخانه تنها برای ارامنه اصفهان و ارامنه ساکن در سایر نقاط ایران میسر بوده و برای غیر ارامنه تابع شرایط خاص و معرفی‌نامه است.

چاپ‌خانه کلیسای وانک

چاپ‌خانه کلیسای وانک حاصل سفر خلیفه ارامنه به کشور لهستان و آشناشدن وی با صنعت چاپ در این کشور است. این چاپ‌خانه در سال ۱۶۳۰ میلادی به دست خاچاطور کساراتسی که کمی پیش‌تر نیز ماجرای آن را گفتیم راه‌اندازی شده و به‌عنوان اولین چاپ‌خانه ایران از آن یاد می‌شود.

در تاریخ فعالیت این چاپ‌خانه آمده است که اولین کتاب چاپی ایران در این چاپ‌خانه منتشر شده و نسخه‌ای از زبور بوده است. نکته جالبی که در این‌باره وجود دارد این است که برای چاپ این کتاب همه روحانیون کلیسا مشغول به کار بوده‌اند و چاپ کتاب یک سال و ۵ ماه به‌طول انجامیده است. پس از انتشار اولین کتاب نیز چاپ کتاب برای چهار سال دیگر ادامه پیدا کرده و چهار کتاب با موضوع آموزش و نشر فرهنگ ارامنه در آن به چاپ رسیده است، اما بعد از چاپ چهار کتاب یاد شده چاپ‌خانه از کار می‌افتد و فعالیتش متوقف می‌شود.

حتی در سال ۱۸۴۴ میلادی که مانوک هوردانانیان به جزیره جاوه در اندونزی مهاجرت کرده و دستگاه چاپی با تمام تجهیزات به زادگاهش یعنی جلفا اصفهان می‌فرستد نیز، چاپ‌خانه فعالیت چندانی نداشته و تا ۲۸ سال از دستگاه چاپی که توسط مانوک هوردانانیان فرستاده شده است استفاده نمی‌شود، تا اینکه بالاخره در سال ۱۸۷۲ توسط خلیفه گریگوریس هوانسیان مجددا چاپ‌خانه راه‌اندازی شده و ماشین چاپ جدید استفاده می‌شود.

آنچه درباره چاپ‌خانه کلیسا واقعا تلخ و غم‌انگیز است، این است که مخالفت‌های زیادی با فعالیت آن صورت گرفته و نهایتا منجر به سوختن و از بین‌رفتن آن شده است، اما خوشبختانه طی گذشت زمان و از بین‌رفتن چاپ‌خانه، ماشین چاپ معروف کلیسا از بین نرفته و همراه نمونه‌هایی از کتاب‌های چاپ شده در این چاپ‌خانه در موزه وانک نگهداری می‌شود.

نمازخانه کلیسای وانک

نمازخانه کلیسا طراحی شبیه یک متوازی‌الاضلاع دارد و شامل دو قسمت شبستان و قسمتی برای اجرای مراسمات مذهبی در ایام خاص است. دیواره‌های نمازخانه کلیسای وانک همگی با کاشی‌های رنگی زینت بخشیده شده و زیبایی نمازخانه را دو چندان کرده‌اند. افزون براین بالای دیواره‌ها تا داخل گنبد نیز نقاشی‌هایی از کتاب مقدس حک شده تا بر زیبایی نمازخانه اضافه کرده و چشم هر بیننده‌ای را مجذوب خود کند.

نمازخانه کلیسا روبه‌روی کتابخانه قرار دارد و برای دیدن آن کافیست به بخش شمالی کلیسا بروید.

بنای یادبود شهدای نژادکشی ارامنه

بنای یادبود شهدای نژادکشی ارامنه با هدف فرهنگ‌سازی برای نسل‌های بعدی ارامنه مهاجر و به منظور زنده نگه داشتن یاد کشتگان، در شمال غربی کلیسا ساخته شده است. بنای یادبود مربعی شکل است و چهار ستون دارد که در بالا به هم می‌رسند. این بنا در سال ۱۹۷۵میلادی در شصتمین سالگرد نسل‌کشی ارامنه به دست عثمانیان، توسط آلبرت آجمیان از مهندسی طراح آن زمان طراحی و پیاده‌سازی شده است.

هرساله در تاریخ ۲۴آوریل در این محل مراسم یادبودی به یاد افرادی که در نسل‌کشی ارامنه کشته شدند، با حضور ارامنه اصفهان برگزار می‌شود.

ساختمان اداری

ساختمان اداری کلیسا محل انجام امور اداری و مهم‌ترین مرکز اجتماعی ارامنه اصفهان است. این ساختمان در قسمت جنوبی کلیسا قرار دارد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است. در این ساختمان کلیه امور اداری مربوط به ازدواج، فوت و ولادت، تنظیم سند و بررسی شکایت‌های قضایی ارامنه انجام می‌شود. البته ناگفته نماند خدمات این ساختمان محدود به ارامنه اصفهان نیست و شامل حال ارامنه مناطق جنوبی ایران نیز می‌شود.

جالب است بدانید در گذشته محدوده بیشتری تحت پوشش خدمات کلیسای وانک اصفهان بوده و حتی ارامنه هندی نیز برای انجام امور اداری خود به کلیسای وانک سفر می‌کرده‌اند.

حرف آخر

سعی کردیم در این مقاله آنچه لازم بود از کلیسای وانک اصفهان بدانید را تا حد امکان کامل و بی‌عیب و نقض برایتان بگوییم. حال وقت آن فرا رسیده که خودتان از این بنای تاریخی فوق‌العاده بازدید کرده و زیبایی‌های وصف‌ناپذیرش را از نزدیک نظاره کنید. پس برای بازدید از این جاذبه تاریخی برنامه‌ریزی کرده و در فرصتی مناسب به شهر اصفهان سفر کنید.

چنانچه از سفر به کلیسای وانک تجربه‌ای دارید یا فکر می‌کنید بخشی از اطلاعات ذکر شده ناقص یا نادرست است آن را با مجله راستین گشت و سایر کاربران مجله درمیان بگذارید.