طاق بستان کرمانشاه؛ اقتدار کهن ایران زمین

بعید است وقتی سخن از شهر کرمانشاه می‌شود، نقش طاق بستان در ذهن‌ها تدایی نشود. البته علاوه بر آثار باستانی و جاهای دیدنی کرمانشاه، غذاهای سنتی آن هم یادآور خواهند شد.

در این مقاله از سفرهای راستین گشت قصد داریم سفری به کرمانشاه داشته باشیم تا طاق بستان را ببینیم و به شما معرفی کنیم. بعد از گردش هم به شما می‌گوییم خوشمزه‌ترین و معروف‌ترین غذای محلی کرمانشاه، یعنی دنده کباب را از کجا تهیه کنید.

فاصله طاق بستان و دنده کباب زیاد نیست. پس در ادامه مقاله ما را همراهی کنید.

طاق بستان، از گذشته تاکنون

طاق بستان کرمانشاه که در زبان محلی به آن «طاق وسان» گفته می‌شود، در شمال شرقی این شهر قرار دارد. این اثر تاریخی برخلاف تلاش‌های بسیار مسئولان، هنوز موفق به ثبت جهانی نشده است؛ اما این چیزی از ارزش‌ها و زیبایی آن کم نخواهد کرد.

طاق بستان در سده سوم میلادی ساخته شد. در آن زمان پادشاهان ساسانی بیشتر تمایل داشتند در اطراف تخت جمشید، تندیس‌های خود را بسازند. اما طاق بستان در زمان اردشیر دوم، برای این ساخت پیکره‌ها و تندیس‌ها انتخاب شد.

موقعیت جغرافیایی طاق بستان در آن زمان در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و طبیعت و آب‌وهوای آن سرسبز و پاک بود. به همین دلیل این محل برای بنای طاق بستان انتخاب شد. طاق بستان به عنوان یک اثر تاریخی و هنری، اهمیت زیادی برای تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان دارد. این بنای باشکوه، هنر و توانایی مردمان آن عصر را نمایان می‌کند.

چندین رویداد تاریخی سلسله ساسانی و همچنین تاج‌گذاری شاهان این دوره را می‌توان در سنگ‌تراشه‌های طاق بستان دید. تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج‌گذاری شاپور دوم، تاج‌گذاری شاپور سوم، تاج‌گذاری خسروپرویز و کتیبه‌های سنگی به خط پهلوی، از جمله این رویدادها هستند که بعد از گذشت قرن‌ها هنوز هم خود را به گردشگران معرفی می‌کنند.

این مجموعه بارها مورد مرمت و بازسازی و تغییر قرار گرفت. سال‌ها پیش امکان ورود به طاق‌ها وجود داشت. اما برای جلوگیری از تخریب این بنا، دیگر چنین امکانی وجود ندارد. یک جوی آب باریک فاصله‌ای میان طاق‌ها و گردشگران ایجاد کرده که مانع از ورود به بنا می‌شود.

فضای سبز، دریاچه و چشمه آب زیرزمینی، زیبایی خاصی به این اثر می‌بخشد که می‌توان ساعت‌ها نشست و گردش مرغابی‌ها و غازها را در این برکه دید.

معنای طاق بستان چیست؟

مردم بومی این منطقه، به طاق بستان، «طاق وسان» می‌گویند. «طاق» که به همان معنای طاق است، «و» به معنای «از» و «سان» هم یعنی «سنگ». پس معنای طاق بستان در زبان کوردی یعنی «طاقی از سنگ» یا «طاق سنگی».

البته بنا به بعضی از تفسیرها که در کتاب‌های تاریخی آمده است، این اثر با نام‌های شبدیز، قصر شیرین، طاق وسطام، طاق بیستون، تخت بستان و طاق بهستون نیز شناخته می‌شد. اما نامی که بیشترین ارتباط را با این مفهوم دارد، همان «طاق وسان» است.

نگاهی به بخش‌های مختلف طاق بستان

طاق بستان و محل ساخت این بنا، در واقع به شکارگاه پادشاهان ساسانی شهرت دارد. همچنین می‌توان ادعا کرد که اولین سنگ‌نگاره‌ جهان است که قواعد و اصول نقاشی را به درستی اجرا کرده است. تصاویر این بنا به‌گونه‌ای بی‌نظیر و ماهرانه در این سنگ‌نگاره حکاکی شده و به این تابلوی نقاشی زیبا و ستودنی، جان می‌بخشد.

طاق بستان دو طاق به هم چسبیده دارد که در دل کوه حفر شده و جنس سنگ آن، سنگ خام خاکستری رنگ است. این مجموعه از چند بخش تشکیل شده که هر کدام داستانی را روایت می‌کند و تاریخچه‌ای دارد. در ادامه این بخش‌ها را بررسی می‌کنیم.

طاق بزرگ، تاج گذاری خسرو پرویز

طاق بزرگ، مهم‌ترین اثر مجموعه سنگ‌نگاره طاق‌بستان است و تاج‌گذاری خسرو پرویز را روایت می‌کند که سواری زره‌پوش سوار بر اسب است. این بخش ایوانی با فضایی به عرض حدود ۸ متر، ارتفاع حدود ۱۲ متر و عمقی حدود ۸ متر دارد.

در این طاق، سه تندیس حکاکی شده که شاه در میان، فروهر در سمت راستش و آناهیتا (ایزدبانوی آب‌ها و نماد خرمی) در سمت چپ شاه قرار گرفته است و تاج‌گذاری اردشیر دوم را نشان می‌دهد.

فروهر که تاجی کنگره‌دار بر سر دارد، حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و فروهر تا حد زیادی شبیه به یکدیگر است؛ هر دو شلواری چین‌دار پوشیده‌اند که با بند به مچ پایشان بسته شده و کمربند و دست‌بند دارند.

طاق کوچک، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم

در میان سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ، طاق کوچک قرار گرفته است. عرض این طاق حدود ۶ متر، و عمق ۵.۳ متر و ارتفاع آن ۵ متر است. سنگ‌نگاره طاق کوچک، مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را روایت می‌کند.

این طاق دو نقش در بالای دیواره طاق و دو کتیبه دارد. این کتیبه‌ها به خط پهلوی نوشته شده‌اند و برگردان فارسی آنها این‌چنین است:

برگردان سنگ نوشته شاهپور دوم 

این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد.

فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،

نوه خدایگان نرسه شاه شاهان

برگردان سنگ نوشته شاهپور سوم

این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر (نژاد) از ایزدان دارد،

فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،

شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،

نوه خدایگان هرمز شاهنشاه

نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم

کنار طاق کوچک می‌توان نخستین نقش برجسته طاق‌ بستان کرمانشاه را دید. سمت راست طاق کوچک، سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی حکاکی شده است.

در این صحنه، شاه ساسانی در مرکز سنگ‌نگاره ایستاده، با دست چپ شمشیر را گرفته و با دست راست حلقه روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد. زرتشت یا به تعبیری میترا با هاله‌ای از نور سمت چپ و پشت سر پادشاه قرار دارد.

پایین تصویر و کنار پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم، حکاکی شده که در جنگ اسیر شده‌است. اردشیر دوم چشمانی درشت و ابروانی برجسته، ریش مجعد و موهای انبوه و بلند دارد و گوشواره‌، گردن‌بندی و دست‌بندی پوشیده است.

پشت سر پادشاه، امشاسپند وهومن قرار دارد، که به تعبیری واسط بین آدمیان و اهورا مزدا است. همچنین در کتاب تاریخ مطالعات ایرانی هاشم رضی این‌گونه آمده که: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص.»

نقش برجسته شکار گوزن

در قاب ۴ در ۶ متری شکارگاه گوزن، فیلبانان را در سه ردیف می‌توان دید که گوزن‌ها را به دروازه‌ شکارگاه که سمت راست حصار قراردارد، هدایت می‌کنند. این گوزن‌ها در واقع گوزن‌های دست‌آموز را که با ربان گردنشان از بقیه متمایز هستند، دنبال می‌کنند.

تصویر پادشاه هم با شمشیری که بر کمر بسته و کمانی که بر گردن دارد و سوار بر اسب، حکاکی شده است. پشت پادشاه زنی قرار دارد که چتری روی سر او گرفته است.

علاوه بر این، زنان در سه صف نمایش داده شده‌اند؛ در دو ردیف اول ایستاده و ردیف سوم در حال نواختن آلات موسیقی. افرادی هم که گوزن‌ها را رام می‌کنند، به صورت ایستاده و در حال نواختن چنگ حکاکی شده‌اند.

در بخش بعدی، پادشاه سوار بر اسب و در حال تعقیب گوزن‌هاست. سپس در سنگ‌تراشه بعدی، شاه با کمان بر گردن آویخته شده، حکاکی شده است که نشان از اتمام شکار دارد. چند شترسوار هم، گوزن‌های شکار شده را حمل می‌کنند.

نقش برجسته شکار گراز

سازندگان این نقش برجسته تاریخی، روایت شکار گراز را در قابی به طول تقریبی ۶ متر و عرض ۴ متر به نمایش می‌کشند. در مرکز صحنه شکار، شاه داخل قایقی تیر و کمان به دست، به طرف دو گرازی که به سمت او در حال فرار هستند تیراندازی می‌کند. داخل قایق شاه چهار نفر دیگر حضور دارند که نفرات اول و آخر پاروزن‌ها، نفر دیگر خدمتکار و آخرین نفر نوازنده‌ چنگ به‌نظر می‌رسد.

بخش چپ قاب ۱۲ فیل حکاکی شده که دو سوار روی هرکدام از آنها دیده می‌شوند. این فیل سواران مشغول بیرون کشیدن گرازها از پناهگاه هستند. پشت قایق شاه، قایقی دیگر است که در آن نوازندگان‌ زن در حال نواختن هستند.

تصویر شاه ایستاده بر قایق، به شکلی که کمان خود را در دست چپ گرفته است، نشان از پایان شکار دارد. در قسمت پایانی تصویر پنج فیل‌سوار در حال جمع‌آوری گرازهای شکار شده هستند.

نقش برجسته اسب سوار زره پوش

در نقش برجسته اسب سوار زره‌پوش، فردی با چهر‌ه‌ای سه ربع و بدنی تمام رخ روی اسبی قوی نشسته‌ است. گرچه هویت این سوارکار مشخص نیست اما این نقش نشان‌دهنده‌ ابهت و قدرت پادشاه و ایرانیان است. حکایات متعددی از رزم‌آور وجود دارد برخی او را یک رزم‌جو و عده‌ای نقش را متعلق به خسروپرویز که روی اسب مشهور و محبوب خود شبدیز نشسته، می‌دانند.

سوارکار کلاه خودی به سر دارد که چهره وی را پوشانده و فقط چشمانش دیده می‌شود و بر روی آن تاجی نیز به چشم می‌آید. پیراهنی که با استقاده از تصاویر مرغ و ارغن تزئین شده بر تن وی نقش بسته، و زرهی زنجیرشکل هم روی پیراهن وجود دارد که تا زانوی سواره ادامه یافته است. کمربندی تزئین شده نیز بر روی لباس سواره دیده می‌شود.

سوارکار تیردانی را به حمایل خود متصل کرده و نیزه‌ بلندی در دست دارد که نشانه جنگنده بودن اوست. همچنین سپر دایره‌ای شکل که برای دفاع مورد استفاده قرار می‌گرفته نیز در دستانش دیده می‌شود. اسب نیز با منگوله‌هایی تزیین شده است.

نقش برجسته محمد علی میرزا (سنگ نگاره دوران قاجار)

یکی از تاسف‌برانگیزترین اتفاقاتی که برای این مجموعه باارزش افتاده، حکاکی نقش برجسته‌ای است که در قرن ۱۹ میلادی و در زمان قاجار و توسط محمدعلی میرزا انجام شد. این حکاکی آسیب و صدمات زیادی را به این اثر بی‌نظیر ایران زمین وارد کرد.

این تصاویر بی‌ارزش و ناهماهنگ، محمدعلی میرزا، پسر فتحعلی شاه قاجار و پسرانش را نشان می‌دهد و همچنین در تصاویر آغاغنی، خواجه پاشی پادشاه، جلوی او ایستاده است. این تصاویر به‌گونه‌ای است که ناصرالدین‌شاه در سفرنامه خود درباره آن می‌نویسد:

«بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمدعلی میرزای مرحوم که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاه را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری کرده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعا مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بسکه بد حجاری شده روی اشکال را رنگ آمیزی کرده‌اند. الحق مایه‌ تضییع طاق شده است.»

محوطه چشمه طاق بستان

طاق بستان کرمانشاه، علاوه‌بر آثار باستانی به‌جا مانده از دوره ساسانیان، بخاطر چشمه‌های آب هزارساله هم شهرت دارد. این چشمه‌ها آب قابل شرب در زمان ساسانیان به عنوان منبع آب مزارع کشاورزی و همچنین آب شرب، مورد استفاده بودند.

اکنون هم این چشمه‌ها که آب شرب روستای طاق بستان را تامین می‌کند، دلیل طبیعت زیبا و سرسبز این منطقه هستند. با بازدید از طاق بستان، نهر آبی را که در مقابل این اثر جاری است، می‌بینید و اگر دقت کنید چشمه‌های کوچک آب در این نهر مشخص است. آبی زلال و خنک که حتی در تابستان هم، به دلیل سرمای آب نمی‌توان بیش از چند لحظه دست خود را در آن نگه‌ داشت.

موزه سنگ طاق بستان

موزه سنگ که در شمال بلوار طاق بستان قرار دارد، یکی دیگر از دیدنی این مجموعه است که می‌توان بعد از بازدید از محوطه طاق بستان، سری هم به آنجا زد. آثار سنگی به‌جا مانده از دوره‌های ساسانی و اسلامی مثل سرستون‌های ساسانی با نقش‌های مانند آناهیتا، اهورامزدا و درخت زندگی، نیم‌تنه منتسب به خسرو پرویز و بقایایی از کاخ قاجاری قصرشیرین را می‌توان در این موزه دید.

این موزه درست به دلیل همین آثار سنگی، به موزه سنگ معروف است. پیشنهاد می‌کنیم اگر به این آثار و تاریخ کهن ایران علاقه دارید، حتما از این موزه دیدن کنید.

طبیعت و آب‌وهوای حوالی طاق بستان

آب‌وهوای طاق بستان به دلیل واقع شدن در منطقه‌ای کوهستانی، خنک و مطبوع است. به‌خصوص در فصل بهار که سرسبزی منطقه بسیار دیدنی خواهد بود. در پاییز هم برگ‌های هزار رنگ جلوه‌ای خاص به این مجموعه می‌بخشند. تابستان‌ها هم چندان گرم نیست و می‌توانید نزدیک دریاچه بنشینید و از نسیم ملایم لذت ببرید. زمستان که دیگر جای خود را دارد! لباسی سفید بر تن طاق بستان پوشانده و دل‌نوازی می‌کند.

اگر از این مجموعه تاریخی بازدید کردید، شاید درخت بزرگ و کهن سالی، نظر شما را جلب کرده باشد. این درخت تنومند و عظیم بیش از ۶ قرن‌ عمر دارد و به نوعی امضای طاق بستان کرمانشاه محسوب می‌شود. ثبت خاطره با این درخت، خالی از لطف نیست.

تفریحات اطراف طاق بستان

امکانات تفریحی و رفاهی خوبی در اطراف طاق بستان قرار دارد، از جمله رستوران‌ها و کافه‌های سنتی. برای استراحت می‌توانید میز یا تخت سنتی در این کافه‌ها رزرو کنید و از سرسبزی آب‌وهوای پاک منطقه لذت ببرید.

یک شهربازی قدیمی هم در هوای طاق بستان هست که شهروندان آن را به نام فان‌فار می‌شناسند. بستنی عسلی‌های خوشمزه‌ای را می‌توانید نزدیک فان‌فار نوش جان کنید.

در ابتدای مقاله از غذای سنتی کرمانشاه یعنی دنده کباب صحبت کردیم. حالا وقت آن رسیده که به شما بگوییم کجا می‌توانید این غذا را میل کنید.

در امتداد فان‌فار چندین رستوران سنتی در یک فضای باز قرار دارند. در هر کدام از این رستوران‌ها می‌توانید دنده کباب را سفارش دهید، اما بعضی از آنها مانند رستوران حیدری و رضایی معروف‌تر هستند.

دو پارک جنگلی هم اطراف طاق بستان قرار دارد. یکی پارک شرقی و دیگری پارک کوهستان. پارک کوهستان بام کرمانشاه به حساب می‌آید و می‌توانید از آنجا کل شهر را زیر پایتان ببینید. همچنین اگر به کوه‌نوردی علاقه دارید، کوه طاق بستان از شما استقبال می‌کند.

آسیب‌های طاق بستان در طول زمان

در بعضی روایات آمده که فرشی از جواهر بر کف طاق بستان پهن بوده که در زمان حمله اعراب، به تاراج برده شده است. اعراب و دیگر قوم‌ها مانند نیورهای استالین و انگلیس، بارها به این مجموعه حمله کرده و خسارات زیادی را برجای گذاشته‌اند. علاوه‌براین، سنگ‌نگاره دوره قاجار، به نوعی تخریب و آسیب به این بنا محسوب می‌شود که جای تاسف دارد.

همچنین خساراتی را هم که از نظر زمین‌شناسی به این مجموعه وارد شده، باید در نظر گرفت. رانش زمین، نفوذ آب و جمع شدن خزه‌ها روی اثر، باعث سایش و محو شدن بعضی از حکاکی‌ها شده است. با این حال همه این موارد باز هم چیزی از عظمت و اقتدار این بنا کم نکرده است.

بهترین زمان بازدید از طاق بستان چه وقت است؟

بهترین زمان بازدید از طاقبستان به کرمانشاه از نظر آب‌وهوا، اوایل خرداد تا اوایل شهریور است. دمای هوا در این بازه زمانی به طور متوسط ۲۴ درجه است که دمای مناسبی به نظر می‌رسد. البته روزهای گرم تابستان هم دما به بالای ۳۵ درجه خواهد رسید.

توصیه می‌کنیم در فصل بهار به کرمانشاه سفر کنید که هوا بسیار معتدل است. همچنین طبیعت زیبا و سرسبز کرمانشاه و دیدنی‌های اطراف این شهر، برای گشت‌وگذار بی‌نظیرند.

فصل برگ ریزان پاییز هم برای دیدن از طاق بستان مناسب است. علاوه بر دمای هوای مناسب، برگ‌های رنگارنگ زیبایی خاصی به محوطه این مجموعه می‌دهند.

کرمانشاه در فصل زمستان، به دلیل اینکه در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد، بسیار سرد است. پس بهتر این است که در این فصل فکر سفر و بازدید از طاقبستان را نکنید.

طاق بستان کجاست؟

آدرس طاق بستان را از هر شهروند کرمانشاهی که بپرسید، شما را راهنمایی می‌کند. در امتداد بلوار طاق بستان به سمت شمال که حرکت کنید به یک میدان می‌رسید، بعد از آن باز هم مسافت کوتاهی را ادامه دهید تا به ورودی طاق بستان برسید.

بلوار طاق بستان هم یکی از بلوارهای دیدنی شهر است که شهروندان به عنوان مسیر تندرستی و پیاده‌روی هم از آن استفاده می‌کنند. درختان سر به فلک کشیده بلوار، در هر فصلی زیبایی خود را به‌رخ می‌کشند.

برای راحتی دسترسی، آدرس طاقبستان روی گوگل مپ را دقرار داده‌ایم.

پایان گشت‌وگذار در طاق بستان

طاق بستان به عنوان یکی از جاهای دیدنی کرمانشاه، نقش برجسته‌‌های باقی‌مانده از دوره ساسانیان را در خود جای داده است. شکوه و عظمت تمدن ایران باستان را می‌توان در این بنا مشاهده کرد.

در این مقاله از مجله گردشگری راستین گشت، جزئیات این اثر تاریخی را با هم مرور کردیم. همچنین از طبیعت و آب‌وهوای آن گفتیم. اگر مسافر کرمانشاه هستید، حالا با اطلاعات و دید بهتری می‌توانید از این اثر بازدید کنید.