راستین گشت | مجله و پایگاه گردشگری
داستان قله کوه‌ها و کوهستان‌های زمین برای بسیاری، داستان سرگذشت انسان‌ها و نفس زندگی بر این کره خاکی است. داستان مواجهه من با کوه تفتان نه تنها از اسم آن، که در کتاب‌های درسی در موردش خوانده بودیم، بلکه به خاطر مکانی است که در آن استوار و محکم قرار گرفته است.
این کوه به نوعی در اسطوره‌های ایرانی و شرقی ایران با داستان‌ها و افسانه‌ها رشد کرده و اکنون بر سرزمینی سایه انداخته که به آن سیستان و بلوچستان می‌گوییم. احتمالا این روزها به دلیل اشباع‌شدن از اطلاعات دست چندم و بی‌نهایت شدن منابع خبری، کمتر از نیاکانمان اسطوره می‌خوانیم و از افسانه‌ها و قصه‌های مردم مختلف می‌دانیم و برای هم نقل می‌کنیم.
ارتفاع کوه تفتان چقدر است؟
آیا کوه تفتان یک کوه آتشفشانی است؟
بهترین زمان صعود به تفتان چه وقت است؟
اما باید بدانید نوشته‌ای که این‌جا، در مجله گردشگری علی‌بابا برایتان نوشته‌ام، جدا از طبیعت کوه تفتان و شگفتی‌هایش، جدا از کسانی که با هر مشقتی قله تفتان را فتح کرده‌اند و جدا از داستان فوران‌کردن آتش‌فشانش، قصه‌ای بر‌آمده از اسطوره‌های دور سرزمین جنوب‌شرق و مردم سیستان و بلوچستان است؛ قصه کوه جوان و خشمگین تفتان!
تاریخ کوه تفتان، پر‌فراز و نشیب مثل مسیرش
کوه تفتان در منطقه جنوب‌شرقی ایران، در استان سیستان و بلوچستان میان منطقه سرحد و شهرستان تفتان قرار گرفته است. در‌واقع تفتان یا «چهل‌تن» نام یکی از قله‌های این کوه است که آتشفشان نیمه‌فعال ایران محسوب می‌شود. ارتفاع کوه با ۳۹۴۱ متر از سطح دریا باعث شده است بلند‌ترین کوه جنوب‌شرقی ایران باشد.
شاید فکر کنید کوه تفتان فقط همین یک قله آتشفشانی نیمه‌فعال را دارد؛ اما خیر!
این کوه افسانه‌ای سه دهانه آتشفشانی دارد که همیشه از آن‌ها بخار گوگرد و دود بلند می‌شود. دو دهانه آتشفشانی دیگر کوه تفتان، به جز چهل‌تن، نر‌کوه و ماده‌کوه نامگذاری شده‌اند. تقریبا در ۷ هزار سال پیش، یعنی زمانی که تازه تمدن‌های اولیه در این مناطق دور هم جمع شده بودند، آتشفشان تفتان فوران کرده و هرچه را سر راهش بود، از بین برده است.
معروف‌ترین قله آتشفشان تفتان، قله «چهل‌تن» نام دارد که ارتفاع آن به حدود ۴۰۴۰ متر از سطح دریا می‌رسد. قله چهل‌تن را با نام «کوه زیارت» هم می‌شناسند. اسم این قله، یعنی چهل‌تن، بر‌اساس افسانه‌ای قدیمی شکل گرفته است. می‌گویند چهل نفر از سالکان مذهبی در این کوه ظاهر و سپس گم شده‌اند و هیچ‌وقت هیچ کسی نتوانسته اثری از آن‌ها پیدا کند.
قله چهل‌تن یا زیارت در قسمت شمالی کوه قرار دارد. در قسمت جنوبی آن هم قله ماده‌کوه یا مادر‌کوه است که کوتاه‌تر از دو قله دیگر همسایه خود یعنی صبح‌کوه و نر‌کوه است.
چشمه‌های آب گرم کوه شفا می‌دهند!
دریاچه‌های زیبایی اطراف کوه تفتان به طبیعت آن طراوت بیشتری بخشیده‌اند. سه دریاچه‌ای که در نزدیکی آتشفشان تفتان قرار دارند به «دریاسر» معروف شده‌اند. دریاچه‌های بخش شمالی عمق کمتری دارد و دریاچه آب شیرین هستند؛ اما دریاچه دیگر عمیق و آب آن شور است.
همچنین رودخانه‌های کوه تفتان در مسیر قله‌ها جریان دارند و جزو رودخانه‌های فصلی حساب می‌شوند، مثل رودخانه «لادیز» و «گزد» که آب آن‌ها در فصل‌های پر‌بارش سال لبریز می‌شود؛ اما در مواقع دیگر سال معمولا خشک هستند.
چشمه‌های آب گرم و آب شیرین کوه نیز جزو طبیعت بکر سیستان و بلوچستان هستند که نزدیک آتشفشان تفتان قرار دارند. مهم‌ترین و معروف‌ترین چشمه آب گرم کوه تفتان، چشمه آب معدنی «جم چن» یا «جم چین» است که در قسمت شمال‌غربی کوهستان جریان دارد.
چشمه «آمنی» در قسمت غربی کوه و انتهای مسیر رودخانه بیدسر، چشمه «برآبک» در قسمت شمالی قله تفتان، چشمه «یوسف آباد» در غرب کوهستان، چشمه «ترشاب» در نزدیکی روستای ترشاب که جنوب کوه تفتان است، چشمه «مرغاب» در قسمت جنوب شرقی کوه و چشمه « گنج امین» در غرب روستای سنگان تنها بخشی از این طبیعت بکر و زیبای کوه تفتان هستند.
این چشمه‌ها و آب گرم‌ها همگی خاصیت درمانی دارند و افراد زیادی برای درمان بیماری‌های گوارشی و مفاصل به این جا سفر می‌کنند و درحالی که بهتر شده‌اند، به خانه‌هایشان بر‌می‌گردند.
اما استفاده از آب آن‌ها به مقاصد درمانی حتما باید در دوره‌های کوتاه تکرار شود. بنابراین اگر دنبال چنین درمانی هستید، باید بتوانید در این مدت، فضا و امکاناتی برای سکونت و ماندن داشته باشید.
افسانه کوه تفتان، از شاهنامه تا ملک‌الشعرای بهار
این کوه به دلیل ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد موقعیت جغرافیایی‌ای که در آن واقع شده و همچنین جایگاهی که در اسطوره و فرهنگ عامه ایرانیان، به ویژه قوم بلوچ، اهمیت ویژه‌ای دارد. حالا که صحبت به افسانه‌های کوه تفتان رسید، بهتر است بیشتر راجع به داستان‌هایی که در موردش می‌گویند، حرف بزنیم.
چرا به آن کوه تفتان می‌گویند؟
درباره نام کوه تفتان بعضی بر این باور هستند که تفتان از واژه «تفت» به معنی گرم و سوزان گرفته شده و این به خاطر بخارهای آتشفشانی است که از دهانه آن بیرون می‌آید و آن را مانند یک مشعل بزرگ و طبیعی در دل کوهستان، مقابل چشمان هر رهگذری مجسم می‌کند.
البته در متون جغرافیایی و تاریخی کهن که تا پیش از قرن ۸ هجری قمری (قرن ۱۴ میلادی) نوشته شده‌اند، نام کوه تفتان به چشم نمی‌خورد و دقیقا روشن نیست که از چه زمانی به آن کوه گفته‌اند.
اما در دو متنی که به زبان پهلوی موجود است و همچنین در آثار سیاحان و جغرافی‌دانان قدیمی، واژه‌های «تمندان» یا «دمندان» و «تمیتمندان» در اشاره به آتشفشان تفتان به کار رفته است؛ جالب است که حتی تا امروز که در قرن ۲۱ هستیم، روستایی در مغرب کوه تفتان به نام تمندان وجود دارد!
حالا معنی این واژه‌های دشواری که نام بردیم یعنی چه؟ فرهنگ جهانگیری برای «دمندان» سه معنی را توضیح داده است که دو معنی از آن‌ها به معنای «دوزخ» و دیگری به معنای «آتش» است. همچنین در متون تاریخی نام دمندان یا «دنباوند» در کنار خاش که شهری اطراف کوه تفتان است به کار رفته و توضیحاتی در مورد طبیعت و آتشفشان آن ارائه شده است.
تفتان قصه می‌گوید!
در اندیشه و باور ایرانیان کوه‌ها و کوهستان‌ها همیشه از جایگاه و تقدس ویژه‌ای برخوردار بودند؛ چرا‌که مانند پلکانی به سمت بهشت یا دوزخ تا آسمان کشیده شده بودند. قوم بلوچ هم از قدمت و پیشینه‌ای هزاران ساله برخوردار است و چنین باورهایی در فرهنگ آن مردم و طایفه زیاد به چشم می‌خورد.
مردم سیستان و بلوچستان کوه را جایی مقدس و نمادی از استقامت و شهامت می‌دانند. از دامنه‌های این کوه که به سمت قله‌ها حرکت می‌کنید، مکان‌های بسیاری وجود دارد که مخصوص نیازمندان و دردمندان ساخته شده است. مثلا گورستان قدیمی و کهن «هفتادملا» در دامنه کوه تفتان جای گرفته است.
قله چهل‌تن که به نظر این مردمان مقدس بوده است، جایی بوده که نزدیکی آن حاجتمندان قربانی‌های خود را پیشکش می‌کردند و سر می‌بریدند. همچنین باوری وجود دارد که می‌گوید اگر بتوانند سنگ زمردین را تا روی شکم کوه بالا بیاورند، مرادشان داده خواهد شد. درختان سرو و زیارتگاه‌های متعددی حوالی کوه تفتان، مراکز مقدس مردمان این سرزمین بوده‌اند.
اگر مردمی از این سرزمین به کوه چهل‌تن قسم یاد می‌کردند، یعنی از هر قسمی محکم‌تر بوده و به هیچ‌وجه در آن دروغی راه نداشته است؛ وگرنه خشم تفتان، که همان آتشفشان تفتان است، بر سرشان می‌آمد.
در فرهنگ شفاهی مردمان بلوچ، قصه جالبی در مورد کوه تفتان و دو کوه کوچک‌تر دیگر به نام‌های «زنده» که در بزمان، شهرستان ایرانشهر، است و «پنج انگشت» که در شهرستان خاش است وجود دارد:
برادر و خواهری به نام‌های زنده و تفتان بر سر تقسیم ارث پدر با یکدیگر دعوا می‌کنند. تفتان تلاش می‌کرده همه‌چیز را برای خود و به نام خود کند و زنده از این بابت بسیار ناراحت و دلخور بوده است.
اما روزی زنده، کنده درختی را آتش زده و بر سر تفتان کوبیده است. پنج انگشت که در همسایگی آن‌ها زندگی می‌کرده، میان آن دو نفر واسطه می‌شود و زنده را قانع می‌کند تا به بزمان برود و زندگی دیگری را شروع کند. تفتان بر سر جای خود می‌ماند؛ اما از آن روز تا کنون همچنان مجبور است با دود و آتش زندگی کند.
کوه تفتان در ضرب‌المثل‌های مردم جنوب‌شرقی ایران نیز به خوبی دیده می‌شود؛ مثلا ضرب‌المثلی بیرجندی در مورد «پرخوری» وجود دارد که می‌گوید: «کوه تفتان نان شود، دریای سیستان اشکنه، زنگ دندان مرا نمی‌شکنه.»
همچنین در اشعار و ادبیات ایران زمین نیز می‌توان ردپای کوه و خاص‌بودن آن را از شاهنامه تا زمان معاصر دنبال کرد. ملک‌الشعرای بهار در منظومه «جنگ تهمورث با دیوها» چنین سروده: «گوی تا صد کوه تفتان آوریم/ قله‌های آتش‌افشان آوریم/ از جهنم منفذی بیرون کنیم/ در یکی دم روی این هامون کنیم/ پر تف و دود و دخان»
آتشفشان کوه، غرش ۷ هزارساله
در تقسیم‌بندی‌های زمین‌شناسی، کوه‌هایی که کمتر از ۱۰ هزار سال از آخرین فعالیت آتشفشانی‌شان گذشته باشد، در دسته کوه‌های آشتفشانی فعال قرار می‌گیرند. از آخرین فوران آتشفشان تفتان نزدیک به ۷ هزار سال می‌گذرد و به دلیل همین جوان‌بودن در جدول سنی زمین‌شناسی، جزو آتشفشان‌های نیمه‌فعال مانند دماوند شمرده می‌شود.
آثار به جا مانده در کوه از گدازه‌های آتشفشانی به ۱۳۰۰ کیلومتر مربع می‌رسد؛ اما لایه‌های خاکستر در این کوه آن‌چنان زیاد نیستند. اگر در فاصله ۱۰۰ کیلومتری از کوه تفتان و قله چهل‌تن قرار بگیرید، می‌توانید با چشمان خودتان بخارهای گوگرد را بر فراز این کوه ببینید.
البته گاز‌های خارج شده از این کوه سمی هستند و از ترکیب آن‌ها با آب، اسید‌سولفوریک به وجود می‌آید که بسیار خطرناک است و اصطلاحا به آن «تیزآب سلطانی» نیز می‌گویند.
کوه تفتان از رشته کوه آتشفشانی سلطان کوه در کشور پاکستان منشعب شده است. گر‌چه سال‌های زیادی از خاموشی آن می‌گذرد، اما همچنان کوهی جوان همراه با قله آتشفشانی نیمه‌فعال است.
آب‌و‌هوا در کوه تفتان چگونه است؟
اگر در ذهنتان فکر رفتن و حتی صعود به قله‌ها را دارید، بهتر است بدانید آب‌و‌هوای این کوه در فواصل مختلف سال چطور است.
این کوه بر‌عکس بسیاری از کوه‌های مرتفع در تمام فصول سال پوشیده از برف نیست و تابستان‌ها که هوا در سیستان و بلوچستان گرم و سوزان است، کوه تفتان نیز در ارتفاعات گرم و معتدل است.
در فصل بهار که روزها بلند‌تر هستند، آب‌و‌هوای کوه تفتان نیز در روز گرم و در شب سرد و خنک است. به همین دلیل، بهترین زمان رفتن و کوهنوردی در کوه اواخر زمستان و در فصل بهار، در ماه‌های فروردین و اردیبهشت است.
اما در پاییز و زمستان معمولا در این منطقه بادهای شدید و خشکی می‌وزد که شاید برای کمپ‌کردن و گشت‌و‌گذار مناسب نباشند.
از گیاهان دارویی تفتان بخورید و از حیوانات وحشی دور بمانید!
از آن‌جایی که این کوه در منطقه‌ای گرم و خشک قرار گرفته است، در سال خیلی کم پیش می‌آید که پوشیده از برف و یخ باشد؛ ولی در عوض بیشتر سال پوشیده شده از درختچه‌های کوهی، درختان پسته کوهی، بادام کوهی،گز، سیه چوب، بنه، ارژن، آویشن، پونه، بومادران، ریواس، کاکوتی، گون، خارگلک، گرمونه، کاینیاست.
البته باید مراقب هم باشید! چون گرگ، شغال و روباه هم از حیوانات وحشی زیست‌بوم کوه تفتان هستند.
معمولا گیاهانی که اطراف چشمه‌های آب گرم تفتان می‌رویند خواص دارویی بالایی دارند و ترکیب مواد معدنی داخل آب این چشمه‌ها نیز برای درمان انواع بیماری‌ها کاربرد دارد.
بهترین زمان صعود به کوه تفتان
با توجه به آب‌و‌هوای کوه تفتان در فصل‌های مختلف سال و مسیر خاصی که این کوه برای رسیدن به قله‌هایش و فتح آن‌ها دارد، از پر‌طرفدار‌ترین کوه‌های ایران برای صعود کوهنوردان است. هر‌سال ورزشکاران بسیاری از دامنه‌های آن به قصد قله‌های مرتفعش بالا می‌روند.
چون در پاییز و زمستان باد بسیار شدید در ارتفاعات کوه تفتان می‌وزد، فصل مناسبی برای کوهنوردی نیست؛ مگر آن‌که آن‌قدر حرفه‌ای باشید و ابزار و امکانات خوبی داشته باشید که بتوانید از این کوه، بدون مشکل بالا بروید.
اما با توجه به اعتدال آب‌و‌هوا در فصل بهار مخصوصا دو ماه اول آن یعنی فروردین و اردیبهشت و اسفند ماه که تازه سال به سمت بهار می‌رود، از اسفند ماه تا اردیبهشت بهترین زمان صعود به کوه تفتان و از پر‌طرفدار‌ترین زمان‌های انتخابی میان کوهنوردانی است که می‌خواهند این کوه را فتح کنند.
همچنین دو دیواره سنگ‌نوردی به نام‌های «گراش خان» و «شست خدا» نیز نزدیکی شهرستان‌های خاش و زاهدان، در مسیر کوه تفتان قرار گرفته‌اند. ورزشکاران بسیاری طرفدار سنگ‌نوردی روی آن‌ها هستند.
مسیرهای صعود به قله تفتان
برای رسیدن به کوه، بهترین مسیر و سر‌راست‌ترین آن‌ها از شهر خاش می‌گذرد. در ۲۰ کیلومتری این شهر، به طرف زاهدان می‌توانید تابلوی «به سمت کوه تفتان» را ببینید.
یک افسانه قدیمی می‌گوید: برادر و خواهری به نام‌های زنده و تفتان بر سر تقسیم ارث پدر با یکدیگر دعوا می‌کنند. تفتان تلاش می‌کرده همه‌چیز را برای خود و به نام خود کند و زنده از این بابت بسیار ناراحت و دلخور بوده است.
اما روزی زنده، کنده درختی را آتش زده و بر سر تفتان کوبیده است. پنج انگشت که در همسایگی آن‌ها زندگی می‌کرده، میان آن دو نفر واسطه می‌شود و زنده را قانع می‌کند تا به بزمان برود و زندگی دیگری را شروع کند. تفتان بر سر جای خود می‌ماند؛ اما از آن روز تا کنون همچنان مجبور است با دود و آتش زندگی کند.
اگر قصد دارید از شمال سیستان و بلوچستان به سمت کوه تفتان حرکت کنید، در فاصله ۱۳۰ کیلومتری جنوب شهر زاهدان یک مسیر خروجی خواهید دید. اگر در آن جاده فرعی ۳۰ کیلومتر به سمت شرق برانید، در طول مسیر می‌توانید قله تفتان را ببینید و از روستاهای خوشه، تمندان، انجیرک، تمین، ترشاب، سنگان و خارستان بگذرید و به کوه برسید.
این روستاها از بهترین روستاهای گردشگری اطراف آتشفشان تفتان محسوب می‌شوند. روستاهی حوالی تفتان، جدا از کوهنوردانی که در راهشان از آن‌ها می‌گذرند، گردشگران زیادی را در طول سال به سمت جاذبه‌های طبیعی خود می‌کشانند.
اما اگر کوهنورد هستید و قصد صعود به کوه تفتان را دارید، بهترین مسیر صعود کوه از مسیر پناهگاه در قسمت غربی کوه می‌گذرد. اما مسیر شمال‌شرقی کوه از دو‌راهی روستاهای سنگان و خنجک می‌گذرد و به منطقه «گون تختی مسیر» یا «دودکش دره» می‌رسد.
البته بد نیست بدانید که مسیر رایج به کوه معمولا از اردوگاه آموزش‌و‌پرورش، پناهگاه صبح، یال غربی، رد می‌شود.
مسیرهای صعود «میرجاوه» و «تمین» در شمال کوه از روستاهای ترشاب از سمت شرق، و تلخ آب از سمت جنوب می‌گذرد. همچنین از روستای «کوته» تا قله، تقریبا ۱۰ ساعت طول می‌کشد و تا چشمه «آب خوش» کوه تفتان در نزدیکی « تنگ گلو» آب شربی وجود ندارد؛ پس حتما برای عبور از این مسیر حواستان به این نکته باشد! تا مقدار آب مصرفی را که با خود می‌برید، کنترل کنید.
برای صعود به کوه تفتان چه تجهیزاتی نیاز است؟
شما برای صعود به قله تفتان حتما وسایل و تجهیزات ضروری کوهنوردی باید همراهتان باشد؛ مثل کفش کوهنوردی، کوله پشتی مخصوص که هم سبک و ضدآب باشد و هم وسایل به‌خوبی در آن جا بگیرد، لباس مناسب کوهنوردی شامل سه لایه: لباس خنک و معمولی، گرم و بارانی و بادگیر، کلاه، گتر (لایه محافظ کفش‌های شما)، زیرانداز یا صندلی مسافرتی مناسب کوه، باتوم کوهنوردی، کیسه خواب و چادر، هدلامپ یا چراغ قوه می‌شود.
اما مهم‌تر از همه یادتان باشد در مسیر دسترسی به کوه تفتان و صعود به قله، در پناهگاه‌ها و تمام طول مسیر آب آشامیدنی وجود ندارد و شما اول از همه باید مقدار مناسب آب آشامیدنی و نوشیدنی همراه خود داشته باشید.
کوه تفتان دقیقا کجاست؟
کوه تفتان در استان سیستان و بلوچستان و در منطقه بین سرحد و تفتان قرار دارد که نزدیک به شهرستان خاش است و مسیرهای دسترسی مختلفی به آتشفشان تفتان از این مناطق اطراف وجود دارد.
کوه تفتان روی گوگل‌مپ
تفتان، دروازه جهنم یا بهشت؟
حتی با خواندن تاریخ و سرگذشت کوه تفتان و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد طبیعی آن، هر گردشگر، کوهنورد و طبیعت‌گردی وسوسه می‌شود به سیستان و بلوچستان سفر کند، از دامنه‌های چند‌هزار‌ساله اما جوان این کوه بالا برود و در‌حالی‌که تفتان، مشعل چهل‌تن خود را در آسمان افروخته است، بخارهای تقریبا زرد‌رنگ گوگرد و دود را ببیند که از دل آتش‌گرفته‌اش بالا می‌خزد و مردم این سرزمین را صدا میزند.
همانطور که سال‌های سال است که این مردمان، کوه تفتان را مقدس دانسته و در باورهای مذهبی و اسطوره‌ها و افسانه‌هایی که دهان‌به‌دهان، از چندین‌هزار‌سال پیش تا امروز به دست ما رسیده است روح تفتان را صدا می‌زنند.
منبع: علی بابا
