گورستان سیراف بوشهر؛ مزار تمدن ایران کهن

ایرانگردی به اندازه ده‌ها کتاب تاریخی داستان شنیدنی دارد، به اندازه ساعت‌ها آهنگ پیانو آرامش‌بخش است و به اندازه آغوش مادر حس خوب دارد. گورستان سیراف جزو آن دیدنی‌هایی است که شبیه به یک کتاب رمان از ایران باستان می‌گوید و دوصد قصه برای گفتن دارد. یکی از آداب بازدید از جاهای دیدنی بوشهر و سایر اماکن تاریخی ایران، مطالعه درباره آن‌هاست.

اگر بدون اطلاعات به سراغ این اماکن بروید، چیزی جز خشت و گل‌های چند صد ساله‌ای که رو به خرابی می‌روند، نمی‌بینید. اما برعکس، درصورتی‌که درباره مقصد مورد نظرتان خوانده باشید، هر خشت و مخروبه‌ای یک حکایت برایتان روایت می‌کند. احتمالا بعد از مطالعه این مقاله از خود می‌پرسید چطور به گورستان سیراف بروم و به دنبال زمان مناسب برای گرفتن مرخصی و سفر به بوشهر خواهید بود.

در این مقاله داستان مزارستان کهن بندر سیراف را برایتان می‌گویم. همچنین درباره اینکه گورستان سیراف کجاست و هنگام سفر به این منطقه به چه نکاتی باید توجه داشته باشید، خواهم گفت.

تاریخچه گورستان سیراف با صخره‌های دیدنی

در بندر سیراف، بین دو دره لیر و شیلو ساختار محیط از حالت طبیعی خارج می‌شود. دخمه‌ها، گورها و آتشکده‌ها نشان می‌دهد ایرانیان کهن روزگاری به این منطقه رفت‌وآمد داشتند. چراهای متفاوتی برای این رفت‌وآمد وجود دارد، اما استخوان‌های انسانی موجود در منطقه باعث می‌شود تئوری گورستان بودن این محدوده قوی‌تر از سایر تئوری‌ها باشد.

عکس از: سایت Sirafiha

بندر سیراف پیش و اوایل ظهور اسلام یکی از پررونق‌ترین بندرهای ایران بود و مردم ثروتمندی در آن زندگی می‌کردند. سیراف درحال‌حاضر یکی از بندرهای منطقه عسلویه است. پادشاهان اول دستور دادند حفره‌هایی عمیق و به شکل‌های مختلف در قسمت‌های گوناگون ایجاد شود تا محلی برای جمع‌آوری آب باران و ذخیره آن باشد. این اولین کاربری گورستان سیراف بود.

بعد از مدتی این منطقه برای کاربردهای دیگری مثل دفن اموات، عبادت و حتی نگهداری از سالمندانی که روزهای آخر عمرشان را سپری می‌کردند، مورد استفاده قرار گرفت. در قسمت‌های بعدی این برگ از مجله راستین گشت، بیشتر درباره داستان‌هایی که این گورستان از سر گذرانده و کاربردهایی که داشته، صحبت می‌کنیم.

گورستان سیراف حالا فقط یکی از جاهای دیدنی بوشهر است و کاربری دیگری ندارد. این فضا در قلب صخره‌‌ها و دره‌های حوالی بندر سیراف قرار گرفته است. بعضی از افراد می‌گویند با بازدید از این گورستان صخره‌ای چیزی جز سنگ و خاک و گیاهان بیابان ندیدیم، اما اگر کمی عمیق‌تر به این اثر تاریخی-طبیعی نگاه کنید، رد داستان‌های کهن را در ذرات خاک آن خواهید دید. من اینجا هستم که روایتگر این داستان باشم.

عکس از: سایت Sirafiha

معماری هیجان‌انگیز و کمی ترسناک گورستان سیراف

همانطور که گفتیم این گورستان بین دو دره لیر و شیلو قرار دارد. اگر در زاویه مناسب بایستید، به دریا هم اشراف خواهید داشت و می‌توانید از تضاد جذاب آب و خشکی لذت ببرید. بیایید اول روی از آب برگردانیم و کمی به محل گورستان نگاه کنیم.

عکس از: سایت Tasnim

وقتی رو به گورستان می‌ایستید، تعداد زیادی حفره در اندازه‌های مختلف می‌بینید که به شیوه‌های مختلف حفاری شده‌اند. هرچقدر بیشتر پیش می‌روید، گودال‌ها عمیق‌تر و بزرگ‌تر می‌شوند و در آخر به جایی می‌رسید که آنچه می‌بینید دیگر به اندازه یک گور نیست؛ در قسمت‌های بالایی صخره‌ها به چاله‌هایی می‌رسید که برای جمع کردن آب حفر شده‌اند.

اگر با همراهانتان صحبت نکنید، سکوت سنگینی بر فضا حکم‌فرما می‌شود و صدای زوزه باد به گوش می‌رسد. از حق نگذریم، فضا کمی هم ترسناک می‌شود؛ به خصوص اگر کمی جلوتر بروید و آثار استخوان‌های باقی‌مانده از اموات سیراف یا خزنده‌های بیابان‌گرد را ببینید. خلاصه آنکه بازدید از گورستان جذاب سیراف، علاوه‌بر جذابیت‌های تاریخی که دارد، کمی هورمون آدرنالین هم برایتان به همراه خواهد داشت!

عکس از: سایت Iranwonders

هنگام قدم‌زدن در گورستان باید مراقب باشید، زیرا در این منطقه ۷۰ چاه عمیق وجود دارد و یادگار زمانی است که قرار بود از این منطقه به عنوان فضایی برای جمع‌آوری آب استفاده شود. حوالی گورها برج‌هایی را می‌بینید که با سنگ ساخته شده‌اند و پنجره‌هایی تاریک هم روی آن‌ها خودنمایی می‌کند. فضا وقتی مخوف‌تر می‌شود که خورشید در شُرُف طلوع یا غروب باشد و شما هم فردی باشید که فیلم‌های زیادی در ژانر وحشت تماشا می‌کنید!

بخش‌های مختلف گورستان سیراف

از مخوف‌بودن گورستان سیراف که بگذریم، به عظمت و شکوه آن می‌رسیم. این گورستان تا سال‌های زیادی محل رفت‌و‌آمد مردمان بندر سیراف بوده است و به همین دلیل قسمت‌های مختلفی دارد. بعضی از بخش‌های آن برای عبور عموم خطرناک هستند و باید با احتیاط و  همراه راهنما از آن‌ها بازدید کرد، اما بعضی از بخش‌ها در دسترس هستند و بازدید از آن‌ها خطر چندانی ندارد.

عکس از: سایت Iranwonders

چرا اینجا به گور تمدن‌ها شهرت دارد؟

شاید وقتی برای اولین بار مزارهای گورستان سیراف را می‌بینید، به این فکر کنید که چرا کسی در این مزارها به خاک سپرده نشده یا چرا بعد از قرار دادن جسم بی‌جان در حفره‌های گورستان، روی آن‌ها خاک نریختند. مردمان مختلف با توجه به فرهنگ‌ها و مذاهبی که دارند، امواتشان را به شیوه‌های مختلف دفن می‌کنند.

عکس از: سایت Iranwonders

مسلمانان و یهودی‌ها جسم بی‌جان را می‌شویند و دفن می‌کنند. مسیحی‌ها جسم را در یک تابوت قرار می‌دهند و دفن می‌کنند. زرتشتی‌ها جسم را برای مدتی در فضایی قرار می‌دهند تا تجزیه شود و سپس استخوان‌ها را به خاک می‌سپارند. گروهی از افراد هم جسم بی‌جان را می‌سوزانند و خاکستر آن را دفن می‌کنند.

عکس از: سایت Sahebnews

با کمی دقت متوجه می‌شوید گورهایی که در این منطقه قرار دارند، به شکل‌های مختلفی ساخته شده‌اند و هرکدام از آن‌ها به اموات مذهب‌های مشخصی تعلق دارند.

این موضوع نشان می‌دهد اجداد کهن ما با هر عقیده و مذهبی کنار هم زندگی مسالمت‌آمیزی داشتند. آن‌ها هرکدام به کیش خودشان خدا را می‌پرستیدند و حتی مرده‌هایشان را هم کنار هم دفن می‌کردند. این موضوع که نشان از آزادی عقیده دارد، باعث شده از گورستان صخره‌ای سیراف با نام گور تمدن‌ها هم یاد کنند.

عکس از: سایت Isna

نگاهی به قبرهای دوره اسلامی گورستان

همانطور که گفتیم گورستان در اواخر دوره ساسانیان و اوایل اسلام ساخته شده است؛ به همین دلیل قبرهای اسلامی هم در این گورستان دیده می‌شود. البته اغلب گورهای این گورستان از جهت شرق به غرب ساخته‌ شده‌اند. در دین اسلام توصیه شده که قبر مسلمانان رو به قبله باشد و بهتر است که در جهت شرق به غرب قرار نگیرد.

عکس از: سایت Isna

با توجه به این موضوع، باستان‌شناسان می‌گویند که اکثر این گورها به زرتشتیان تعلق دارد و این یعنی اکثر مردم در آن زمان به کیش زرتشت بوده‌اند.

در گورستان صخره‌ای سیراف یک تابلوی سبز رنگ می‌بینید که نشانه گور مسلمانان است؛ این تابلو باستانی نیست و باستان‌شناسان برای نشان دادن بخش قبرهای دوره اسلامی چنین تابلویی را با مضمون «زیباترین آثار به جا مانده از دوره اسلامی سیراف» نزدیک این گورها قرار داده‌اند.

عکس از: سایت Sirafiha

اگر کمی جلوتر بروید، متوجه می‌شوید سبک ساخت این قبرها به شیوه‌ای است که ما اکنون اموات را دفن می‌کنیم. اگر کمی دقت کنید، متوجه می‌شوید روی بعضی از سنگ قبرهای اسلامی گورستان، نوشته‌هایی به خط کوفی وجود دارد. این نوشته‌ها آیه‌های قرآن یا نام فرد مرحوم هستند.

دخمه‌های دره لیر، مدفن زرتشتیان

چند دخمه در دامنه کوه‌های مشرف به گورستان وجود دارد که با نام‌های دخمه‌های دره لیر یا دخمه‌های گبری شناخته می‌شود. گور دخمه هم برای دفن اموات زرتشتیان مورد استفاده قرار می‌گیرد. درحال‌حاضر مسیر پیاده‌رو به سمت این دخمه‌ها وجود ندارد و فقط از پایین می‌توان آن‌ها را تماشا کرد.

باستان‌شناسان هم با استفاده از نردبان به دخمه‌ها راه پیدا کرده‌اند و متوجه شده‌اند که در فضای داخلی دامنه هم چند گوردخمه دیگر وجود دارد. سطح این دخمه‌ها با استفاده از ملات ساروج پوشانده شده است.

عکس از: سایت Isna

برج‌های خاموشان یا تونل وحشت

به نظر من برج‌های خاموشان یکی از مخوف‌ترین قسمت‌های گورستان سیراف هستند. این برج‌ها ۴ عمارت سنگی هستند که با ماسه‌ روی آن‌ها طرح‌هایی ایجاد شده و در قسمت بالایی آن‌ها هفت تکه سنگ روی یکدیگر قرار دارد. در بدنه این ستون‌ها هم حفره‌هایی شبیه به ورودی دخمه دیده می‌شود. این عمارت‌های سنگی عجیب به برج‌های خاموشان مشهور هستند.

وقتی از دور به این برج‌ها نگاه می‌کنید، ذهنتان هزار داستان خیالی برایتان سرهم می‌کند؛ از زندگی گرگ‌ها و موجودات خطرناک در این برج‌ها گرفته تا وجود ارواح سرگردان در این منطقه.

عکس از: سایت Iranwonders

اگر تصمیم بگیرید کمی به برج‌های خاموشان نزدیک شوید، پاهایتان سنگین می‌شود و برداشتن هر قدم به انرژی زیادی نیاز دارد. طبیعی است که مغزتان می‌خواهد شما را از هر خطری دور کند‌، اما اگر کمی جسورتر باشید، بر مقاومت ذهنتان غلبه کنید و به سمت برج‌های خاموشان بروید، به این نتیجه می‌رسید که هیچ موجود ترسناکی در این حفره‌های تاریک و خاموش انتظارتان را نمی‌کشد.

نهایتا یک مارمولک کوچک از این حفره‌های تاریک بیرون می‌خزد و از روی دیوار سنگی بالا می‌رود! این همان اژدهای ترسناکی است که تصوراتتان برایتان ساخته بود.

چاه‌های دست‌کند گورستان سیراف

هنگام عبور از میان گورستان سیراف چاه‌هایی را می‌بینید که دور آن‌ها حلقه‌های سنگی قرار دارد. تعداد این چاه‌ها بین ۷۰ تا ۱۰۰ حلقه برآورد شده و ارتفاع هرکدام از آن‌ها تا ۱۳۰ متر هم تخمین زده شده است. تصور کنید کارگران زمان ساسانی به اندازه یک ساختمان ۴۰ طبقه با دست کنده و چاه حفر کرده‌اند!

عکس از: سایت Iranwonders

فراموش نکنید که در آن زمان هیچ خبری از ماشین‌ها و دستگاه‌های حفاری نبوده و همه چاه‌ها دست‌کَند هستند. باستان‌شناسان بر این باورند که این چاه‌ها در سال‌های متمادی حفر شده‌اند و همه آن‌ها متعلق به یک زمان مشخص نیستند.

چاه‌های دست‌کَند گورستان سیراف مرا به یاد چاه آبی می‌اندازد که در آنتوان دوسنت اگزوپری در کتاب شازده کوچولو از آن صحبت می‌کند. چاه آبی در دل کویر که به یک‌باره پیدا می‌شود و مرد خلبان با آواز خوش قرقره از آن آب بیرون می‌کشد و خودش و شازده کوچولو را سیراب می‌کند. البته چاه‌های سیراف خیلی عمیق‌تر از چاه شازده کوچولو هستند، آنقدر عمیق که اگر یک سنگ به داخل چاه بیندازید، به سختی صدایش را می‌شنوید.

عکس از: سایت Iranwonders

آتشکده زرتشتیان

آتشکده یکی از اجزای جداناشدنی جاذبه‌های باستانی است که به مذهب زرتشت ربط دارند. روی تپه‌ مشرف به دره لیر، سازه‌هایی شبیه به بقایای یک آتشکده دیده می‌شود. جایی که زرتشتیان به عبادت اهورا مزدا می‌پرداختند. این فضا همچنین برای ذخیره هیزم و گیاهان معطری که در آتشکده می‌سوزاندند هم استفاده می‌شد.

نظریه خانه سالمندان

با عبور از مسیرهای موجود بین چاه‌ها و حفره‌ها ممکن است تکه استخوان‌های بسیاری روی زمین ببینید. وجود این تکه استخوان‌ها علت اصلی کشف کاربرد این منطقه است، اما بعضی از باستان‌شناسان تئوری‌های دیگری هم درباره این فضا مطرح می‌کنند.

عکس از: سایت iranwonders

آن‌ها بر این باورند که یهودیانی که در بندر سیراف زندگی می‌کردند، افراد پیر و سالخورده‌ای را که زمان مرگشان نزدیک می‌شد، به دخمه‌ها یا استودان‌های گورستان سیراف منتقل می‌کردند. آن‌ها در این منطقه از این افراد نگهداری می‌کردند تا در نهایت زمان مرگشان فرا برسد و در گورها دفن شوند. البته این موضوع تنها در حد یک نظریه باقی مانده و هنوز اثبات نشده است.

راز گورستان سیراف چیست؟

داستان‌های زیادی درباره کاربرد گورستان صخره‌ای سیراف وجود دارد. استفاده از ملات ساروج در قسمت داخلی حفره‌ها، تئوری آب انبار بودن این فضا را تقویت می‌کند. زیرا ساروج مانع از جذب آب توسط خاک می‌شود، در نتیجه آب برای مدت طولانی در حفره باقی می‌ماند.

عکس از: سایت Iranwonders

راز دیگری که درباره این گورستان وجود دارد، کاربرد گسترده آن در زمان شیوع بیماری طاعون، جنگ یا زلزله است. بعضی از باستان‌شناسان بر این باورند که وقتی چنین حوادث غیرمنتظره‌ای رخ می‌داد، تلفات زیاد می‌شد و گورستان‌های معمول، فضای مورد نیاز برای تدفین مردگان را نداشت.

در نتیجه مردم اموات را به این منطقه خارج از آبادی منتقل می‌کردند و آن‌ها را به روش‌های مختلف در گورهای تک نفره، خانوادگی یا حتی دست جمعی به خاک می‌سپردند.

مدارک به جا مانده نشان می‌دهد هر دو نظریه می‌توانند درست باشند، اما ممکن است در پس این منطقه داستان‌هایی وجود داشته باشد که کسی تاکنون به آن‌ها فکر نکرده است. تاریخ بیشتر از اینکه نقاط روشن و شناخته شده داشته باشد، پر از ابهام و علامت سوال‌های بزرگ است.

نکات بازدید از گورستان سیراف

دسترسی به گورستان صخره‌ای سیراف از داخل شهر بندری سیراف ممکن است و با ماشین‌های معمولی هم می‌توان به این منطقه دسترسی داشت. البته اگر قصد دارید به صورت حرفه‌ای از این منطقه بازدید کنید، بهتر است با تور همراه شوید، از ماشین‌های آفرود استفاده کنید و راهنمای بلد مسیر داشته باشید.

عکس از: سایت Iranwonders

مطمئنا شما با نکات بازدید از یک جاذبه تاریخی آشنا هستید، اما برای یادآوری و تأکید بیشتر به نکاتی که هنگام بازدید از گورستان سیراف باید مورد توجه قرار دهید، اشاره می‌کنم.

• بازدید از این گورستان رایگان است و نیازی به پرداخت ورودی ندارید.
• در اطراف گورستان هیچ امکانات رفاهی وجود ندارد؛ پس هر خوراکی و نوشیدنی که نیاز دارید را از شهر تهیه کنید.
• برای بازدید از گورستان ممکن است لازم باشد از مسیرهای خاکی و صخره‌ای عبور کنید. عبور از این مسیرها سخت نیست، اما به کفش مناسب و لباس راحت نیاز دارد.
• هنگام راه رفتن مراقب حفره‌های گورستان باشید. روی مرزهای نازک بین گورها راه نروید.
• مراقب کودکان باشید.
• زباله‌هایتان را همراه خود برگردانید و از آثار باستانی موجود در منطقه مراقبت کنید. تنها چیزی که از گردشگران حرفه‌ای به جا می‌ماند، خاطرات خوب حضور آن‌ها در جاهای دیدنی بندر سیراف و بوشهر است.
• ساعات روشنایی روز را برای بازدید از گورستان انتخاب کنید و در ساعات منتهی به شب به سمت این منطقه نروید.
• اگر قصد دارید در این منطقه به آفرود یا سافاری بروید، حتما با افراد حرفه‌ای در این زمینه همراه شوید.

بهترین زمان بازدید از گورستان چه وقت است؟

جنوب کشور منطقه استوایی ایران است و در اکثر روزهای سال هوای گرمی دارد. حتی در فصل‌های پاییز و زمستان که دما به حداقل ممکن می‌رسد، هوای بوشهر بهاری و مطلوب است. البته در بعضی مناطق بخاطر خشکی هوا، اختلاف دمای روز و شب زیاد می‌شود.

عکس از: سایت Isna

بهترین زمان برای بازدید از گورستان سیراف و سایر جاهای دیدنی بوشهر، از اسفند تا اردیبهشت و از مهر تا اواسط آبان است. در این زمان‌ها هوا بهاری و خوب است و روزها هم به اندازه کافی بلند هستند. اگر شلوغی و خلوتی برایتان اهمیت دارد، بهتر است در روزهایی که چند روز متوالی تعطیل هستند و روزهای پایانی اسفند به این منطقه سفر نکنید. البته سیراف به طور کلی یکی از مناطق گردشگری خلوت است و کم‌تر پیش می‌آید تعداد زیادی گردشگر در گورستان صخره‌ای این بندر حضور داشته باشند.

گورستان سیراف کجاست؟

گورستان صخره‌ای سیراف در استان بوشهر، شهر کنگان و بندر سیراف واقع شده است.ساده‌ترین روش برای دسترسی به این اثر باستانی، مسیریابی با نقشه است.

عکس از: سایت Tasnim

به همین دلیل در ادامه موقعیت مکانی گورستان را قرار داده‌ایم تا با استفاده از نرم‌افزارهای مسیریاب بتوانید بهترین مسیر دسترسی به گورستان سیراف را پیدا کنید.

مسیر دسترسی به گورستان سیراف

برای دسترسی به سیراف می‌توانید از سه اتوبان کنگان- سیراف، جم- سیراف یا عسلویه- کنگان استفاده کنید. اینکه کدام اتوبان را انتخاب می‌کنید، به مبدأ شما بستگی دارد. اتوبان کنگان- عسلویه در امتداد اتوبان کنگان- سیراف است. سه راهی طاهری محل تلاقی این سه اتوبان با یکدیگر محسوب می‌شود. بعد از رسیدن به این سه راهی، باید وارد مسیر جاده سیراف شوید و به سمت بند سیراف رانندگی کنید.