سازه های آبی شوشتر و نبوغ معماری ۲ هزارساله

محال است تاریخ ایران را بخوانید و ردی از استان خوزستان در آن پیدا نکنید. اصلا خوزستان، استانی است که شهرت جهانی دارد. نبوغ و خلاقیت مردمان ایران باستان در این استان خود را نشان داده است. مطمئنم اگر تا حالا دنبال یک مقصد خوب در این استان بوده باشید، اسم شوشتر به گوشتان خورده است. فکر نمی‌کنیم بتوانید در جهان جایی را پیدا کنید که اندازه سازه های آبی شوشتر نبوغ و شاهکار مهندسی ایران باستان را نشان دهد.

فکرش را بکنید هزاران سال پیش مردمانی زندگی می‌کردند که آبشارهای مصنوعی درست می‌کردند و از آن برای آسیاب‌هایشان استفاده می‌کردند. سیستم آبرسانی شهرشان را با همین آب تامین می‌کردند و زمین‌های کشاورزیشان به آن وابسته بود. سازه های آبی شوشتر در نوع خود بی‌نظیر و بی‌تکرار است و مطمئنم دیدن آن همه شکوه و عظمت معماری آبی شما را شیفته شوشتر می‌کند.

اگر دنبال جذاب‌ترین جاهای دیدنی دزفول یا جاهای دیدنی خوزستان هستید، ساک و چمدان‌هایتان را ببندید که مطمئنم بعد از خواندن این مطلب دنبال تهیه بلیط برای رفتن به شوشتر هستید. این شما و این پایخت نبوغ‌آمیزترین سازه‌های آبی جهان یعنی شهر شوشتر در مجله گردشگری علی‌بابا.

نگاهی به سازه های آبی شوشتر

هنر نزد ایرانیان است و بس! وقتی برای اولین بار سازه های آبی شوشتر را ببینید اولین چیزی است که به ذهنتان می‌رسد. اصلا مگر می‌شود عظیم‌ترین پروژه آبادانی صدها سال پیش را ببینید و به این فکر نکنید؟

عکس از: سایت Google Maps

تاریخ پرفرازونشیب ایران کهن همیشه شگفتی‌هایی برای نسل‌های آینده خود باقی می‌گذاشت. جوری که حتی آوازه این شگفتی به گوش خارج نشین‌ها هم رسیده است. شوشتر و سازه آبی معروفش یکی از همین میراث باقی مانده از اجدادمان است.

سازه های آبی شوشتر بزرگ‌ترین سازه صنعتی است که حتی قبل از انقلاب صنعتی بشتر کمر همت به درست کردن آن بسته است. این را من نمی‌گویم ها بلکه مادام ژان دیولافوآ باستان‌شناس نامدار فرانسوی در سفرنامه خود به آن اشاره می‌کند.

عکس از: سایت Google Maps

مردمان زیادی از سراسر ایران و جهان هرسال برای دیدن این عجایب جهانی به شوشتر سر می‌زنند و غرق دنیای آبی می‌شوند که پدرانمان با خشت و گل ساخته‌اند.

وقتی برای اولین بار مجموعه سازه های آبی شوشتر را ببینید، متوجه می‌شوید چرا مردم از ایران و جهان، خودشان را به اینجا می‌رسانند تا آن را ببینند. ۲۰۰۰ سال است که گل و خشت و آب در کنار هم محکم و استوار باقی مانده‌اند تا ۱۳ سازه آبی را تشکیل بدهند و با خودشان آبادانی و زندگی بیاورند.

عکس از: سایت Google Maps

جدا از ارزش تاریخی که خود مجموعه سازه های آبی شوشتر دارد، نمی‌توانید چشم‌نوازی و دل‌نوازی آن را هیچ جوره نادیده بگیرید. صدای آبشارها در گوشتان می‌پیچد. باد روی رودخانه وسط سازه موج‌های کوچک ایجاد می‌کند و می‌توانید پرندگان شادی که در آن حوالی پرواز می‌کنند را ببینید.

هرچقدر از شگفتی سازه های آبی شوشتر بگویم کم گفته‌ام. فقط باید خودتان آنجا باشید تا ذره‌ذره ابهت آن را درک کنید. با همه فراز و نشیب‌هایی که این سازه به خود دیده، جانش اکنون در خطر است و ممکن است روزی دیگر خبری از این همه زیبایی و اصالت نباشد.

عکس از: سایت Google Maps

مردم هرجای ایران یا خارج باشند، هر سال خود را به سازه های آبی شوشتر می‌رسانند تا نگاهی به هنر دست معمارانی بیندازند که جز با خاک و گل چیزی ساخته‌اند که امروز هم ساخت آن سخت و حتی غیر ممکن است.

کل مجموعه آبی که در شهر شوشتر وجود دارد مجموعا ۱۳ سازه است و در ۱۷ آذر ماه سال ۱۳۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. سال ۲۰۰۹ هم این سازه را به صورت یکجا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کردند.

سازه آبی شوشتر کجاست؟

آدرس سازه های آبی شوشتر بسیار سر راست است. برای رفتن به این سازه وارد شوشتر، دو خواهران، میدان هفده شهریور، خیابان شریعتی شوید تا به مقصد خود برسید.

عکس از: سایت Google Maps

سازه آبی‌ شوشتر روی گوگل مپ

آدرس سازه آبی شوشتر روی نقشه گوگل

مسیر دسترسی به سازه آبی شوشتر

برای رسیدن به سازه های آبی شوشتر می‌توانید از هواپیما، قطار، تاکسی یا ماشین شخصی استفاده کنید.

– استفاده از هواپیما

خود شهر شوشتر فرودگاه ندارد. اما می‌توانید با هواپیما به دزفول یا فرودگاه اهواز بروید و با اتوبوس یا تاکسی هم به شوشتر بروید. فاصله دزفول تا شوشتر ۶۰ کیلومتر و فاصله اهواز تا شوشتر ۹۰ کیلومتر است.

عکس از: سایت Google Maps

– استفاده از قطار

خوشبختانه شوشتر به سیستم حمل‌و‌نقل ریلی کشور متصل است و می‌توانید با استفاده از قطار به این شهر بروید و سازه های آبی شوشتر را ببینید. فاصله بین ایستگاه راه‌آهن تا سازه آبی شوشتر ۴.۱ کیلومتر است و می‌توانید در مدت زمان ۱۰ تا ۱۵ دقیقه با ماشین شخصی یا تاکسی‌هایی که آنجا هستند بروید.

عکس از: سایت Google Maps

– استفاده از تاکسی یا خودروی شخصی

اگر در خود شوشتر باشید، هم با پای پیاده و هم با ماشین شخصی یا تاکسی می‌توانید به سازه های آبی شوشتر بروید. سازه در خود شهر قرار گرفته و از میدان ۱۷ شهریور تا این مکان با ماشین ۲ دقیقه راه است و کلا فاصله ۵۰۰ متر است.

– سفر از تهران به سازه آبی شوشتر

اگر می‌خواهید از تهران به سازه های آبی شوشتر سفر کنید تا از این سازه‌ها بازدید کنید، می‌توانید از قطار، هواپیما یا خودروی شخصی استفاده کنید که البته توضیح دادیم که چطور به شوشتر بروید. استفاده از خودروی شخصی کمی راه شما را طولانی می‌کند. فاصله تهران تا شوشتر ۸۱۳ کیلومتر است و اگر با خودروی شخصی سفر کنید، چیزی حدود ۹ ساعت در راه خواهید بود.

عکس از: سایت Google Maps

تاریخچه سازه آبی شوشتر

وقتی در مورد هخامنشیان حرف می‌زنیم، اولین چیزهایی که به ذهنمان می‌رسد آبادانی، زیبایی و رونق است. اولین خشت‌های سازه های آبی شوشتر را هم در همین بازه زمانی تاریخ بنا کردند. حتی بعضی از تاریخ‌نویسان می‌گویند دستور ساخت این مجموعه از طرف کوروش کبیر صادر شده است.

عکس از: سایت Google Maps

هرچند نمی‌توانم تاریخ دقیقی از ساخت آن را به شما بگویم اما در نوشته‌های تاریخی زمان ساسانیان آمده که مجموعه پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشار‌ها، کانال‌ها و تونل‌ها بیشترشان در همین زمان ساخته شدند.

کار بازسازی و توسعه بخش‌های مختلف سازه های آبی شوشتر از دوران ساسانیان شروع شد. شروع این توسعه به ۳۰۰ سال بعد از میلاد مسیح برمی‌گردد. شاپور یکم به این مجموعه بسیار اهمیت می‌داد و برای توسعه آن تلاش زیادی کرد.

عکس از: سایت Google Maps

وقتی امپراتور روم، امپراتور والرین از شاپور یکم در جنگ شکست خورد، صدها رومی به اسارت ایرانی‌ها درآمدند. شاپور ساسانی دستور داد از آن‌ها برای توسعه و گسترش سازه های آبی شوشتر استفاده کنند.

خیلی از گردشگران خارجی و معروف دنیا از سازه های آبی شوشتر بازدید کردند و در مورد آن با شگفتی و تحسین صحبت کردند. ده‌ها کتاب، مقاله و رساله در مورد این شاهکار هیدرولیکی نوشته شده و در موردش صحبت شده است. معروف‌ترین آن‌ها هم گردشگر معروف جهان عرب، ابن بطوطه است از این سازه را دید و در مورد آن در کتاب‌های خود نوشت.

عکس از: سایت Google Maps

سازه های آبی شوشتر با خشت، گل، چوب و ساروج روی در طی صدها سال ساخته شد و مجموعه‌های مختلفی برای کارهای متفاوتی به آن اضافه شد. اول تنها یک سد بود، اما بخش‌هایی مثل آسیاب و باریکه آب برای تامین آب شرب و کشاورزی مردم منطقه به آن اضافه شد.

هنوز هم سازه های آبی شوشتر از عجایب دوره ساسانی پابرجاست و از نظر زیبایی و شگفتی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد؛ اما متاسفانه هر آمدنی رفتنی هم دارد. از دوره قاجار تاکنون، طبیعت با این سازه مهربان نبوده و بخش‌های مختلفی از آن یا به کل تخریب شدند و یا در حال خراب شدن هستند.

عکس از: سایت Google Maps

این بنا حالا فقط جنبه تماشایی دارد و از دوره قاجار دیگر استفاده‌ای از آن نشده اما مردم از جاهای مختلف ایران به شوشتر سفر می‌کنند تا ونیز ایرانی را ببینند و چیزی که پدرانمان ساخته‌اند را تحسین کنند.

علت نام‌گذاری سازه آبی شوشتر

سیستم آبی تاریخی شوشتر در جهان با اسم سازه های آبی شوشتر معروف است. تا آن را از نزدیک نبینید، متوجه این نامگذاری نمی‌شوید. کل این بنا از مجموعه‌هایی درست شده که همگی با سیستم هیدرولیک و به صورت بهم پیوسته کنار هم کار می‌کنند.

عکس از: سایت Google Maps

همه این‌ها دست‌به‌دست هم دادند تا در طول تاریخ این مجموعه را به عنوان سازه های آبی شوشتر بشناسند. جالب است بدانید اینقدر این سازه در دنیا معروف است که در خیلی از کتاب‌های تاریخی به عنوان یکی از عجایب ایران و جهان باستان در موردش حرف می‌زنند.

این افتخار را هم مدیون همه مهندسانی هستیم که روی رود کارون سد ساختند و آب آن را به بخش‌های مختلف هدایت کردند تا آبادانی و زندگی را به این منطقه شوشتر بیاورند.

عکس از: سایت Google Maps

اگرچه هدف اولیه از ساخت سازه های آبی شوشتر تقدیس الهه آب و باروری آناهیتا بود، اما رونق شهر و تمدن اطراف چشمگیرتر از حد انتظار شد و به جایی برای آبرسانی زمین‌های کشاورزی و نیروی محرکه آسیاب‌هایی برای آرد کردن گندم تبدیل شد.

عکس از: سایت Google Maps

به همین خاطر در طول زمان سازه های آبی شوشتر به‌هم‌پیوسته به سازه آبی معروف شد و اسم شهری که در آن قرار گرفته یعنی شهر شوشتر هم روی آن باقی ماند و حالا مردم دنیا آن را با اسم سیستم آبی تاریخی شوشتر یا Shushtar Historical Hydraulic System می‌شناسند.

بخش‌های مختلف سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر به عنوان یکی از جذاب‌ترین جاذبه‌های گردشگری در خوزستان، از ۱۳ بخش اصلی تشکیل شده و بخش‌هایی مثل پل‌ها و تونل‌ها هم آن‌ها را به‌هم متصل می‌کند. در ادامه بخش‌های مختلف آن را به شما معرفی می‌کنم تا بیشتر با آن آشنا شوید.

عکس از: سایت Google Maps

– آبشارها و آسیاب‌های آبی

اگر وارد خیابان شریعتی شوید، چندین آبشار و آسیاب آبی در می‌بینید. اینجا بخش جنوبی پل بند گرگر است و شامل مجموعه‌ای از سد، کانال‌های آبی، آسیاب‌های آبی و تونل‌ها است. در زمان کار سازه های آبی شوشتر، وقتی آب گرگر بالا می‌آمد، وارد کانال‌ها می‌شد و روی آسیاب می‌ریخت تا آن را به کار بیندازد و بقیه آن‌ هم به صورت آبشارهای زیبا پایین می‌آمدند.

حالا دیگر خبری از آسیاب‌های متعدد نیست و تنها آسیاب رضا گلاب کار می‌کند. می‌توانید هنوز ظرافت و زیبایی را در دستسازه مهندسان ایرانی ببینید.

عکس از: سایت Google Maps

– قلعه سلاسل

قدیمی‌ترین بخش سازه های آبی شوشتر، همین قلعه سلاسل است. وقتی به آن نگاه می‌کنید کاملا کاربرد آن را تشخیص می‌دهید. زمانی این قلعه کاربرد نظامی داشت و برای محافظت از شهر طراحی شده بود.

عکس از: سایت Wikimedia

کاربرد دیگر این قلعه، کنترل آب رود داریون بود. خود قلعه بخش‌های مختلفی مثل شبستان، برج، نقاره خانه، سرباز خانه، حصار، قورخانه و خندق داشت. متاسفانه امروزه چیز زیادی از این قلعه نمانده و تنها تونل‌های نهر داریون و چند اتاق زیرزمینی باقی مانده است.

– برج کلاه فرنگی

پیش از بند میزان، برجی به اسم کلاه فرنگی در سازه های آبی شوشتر قرار گرفته است. این برج روی پایه‌هایی به طول ۴ متر قرار گرفته و به صورت ۸ ضلعی طراحی شده است. برج با سنگ‌های تراش خورده تزئین شده ولی فقط ۷ متر از ارتفاع آن باقی مانده است.

عکس از: سایت Google Maps

هنوز دقیق نمی‌دانیم که چرا این برج درست شده ولی برخی باور دارند که اینجا جایی بوده که شاپور ساسانی روی کار سربازان رومی و کارگران نظارت می‌کرده است. از میدان ۱۷ شهریور به سادگی می‌توانید برج کلاه فرنگی را ببینید.

عکس از: سایت Google Maps

– بند میزان

بند، یکی از مهم‌ترین بخش‌های سازه های آبی شوشتر به حساب می‌آید. این بخش چندین دهانه دارد و آب رودخانه را به دو بخش شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند. نحوه عملکرد آن هم به این صورت است که اگر دبی آب شُطیط از یک سوم بیشتر شود، مازاد آب را به گَرگَر منقل می‌کند. برعکس این عملکرد را هم انجام می‌دهد. این خود یک معماری حیرت‌انگیز به حساب می‌آید.

عکس از: سایت Google Maps

چون بند آب را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کند به آن بند میزان می‌گویند. این بند اسم‌هایی مثل قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه هم دارد. بند از سنگ و ساروج درست شده و در بخش انتهایی برج کلاه فرنگی قرار گرفته است.

– رودخانه و پل بند گرگر

رود کارون چندین شاخه فرعی دارد که رودخانه گرگر یکی از آن‌ها است. این رود به دستور اردشیر ساسانی به صورت دستی و مصنوعی درست شده است. بستر رود سنگفرش شده و با بست‌های فلزی هم به هم وصل شده‌اند تا بستر رود عمیق‌تر نشود. این رود به چرخه سازه های آبی شوشتر کمک می‌کند.

منبع: علی بابا