مسجد شیخ لطف الله اصفهان؛ هم‌نوایی روزانه ارکستر نور و رنگ

نمای خارجی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان از دور برای هرکسی که در میدان نقش جهان است دلبری می‌کند؛ ترکیبی از رنگ‌های آبی و نخودی و فیروزه‌ای که در هر ساعتی از روز، نور خورشید زیبایی خاص و متفاوتی به آن می‌بخشد. مسجد شیخ لطف الله یکی از مساجد تاریخی و از جاهای دیدنی اصفهان است که در دوران صفوی به دستور شاه عباس ساخته شد و ساخت آن ۱۸ سال زمان برد. این مسجد که در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته، لقب زیباترین گنبد جهان را به خود اختصاص داده است.

در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا قرار است با شاهکار معماری ایران، مسجد شیخ لطف الله آشنا شوید. البته احتمالا تا‌به‌حال اسمش را زیاد شنیده‌ باشید و عکس‌هایش را هم کم ندیده‌اید اما ماجرای این مسجد سر دراز دارد. زیبایی مسجد شیخ لطف الله تمام آن‌چیزی نیست که در ظاهر دیده می‌شود. این مسجد با هم‌نوازی نور و رنگ، فضایی رویایی برای هر بازدیدکننده رقم زده است.

در این مقاله درباره پیشینیه مسجد، ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن و شرایط بازدید از آن صحبت خواهم کرد و در ادامه در یک تور خیالی، بخش‌های مختلف مسجد را با تمام جزییات به شما معرفی خواهم کرد.

مسجد شیخ لطف الله از گذشته تاکنون

در دوران صفویه، اصفهان به‌عنوان پایتخت کشور انتخاب شده بود. بسیاری از بناهای مهم تاریخی مانند میدان نقش جهان، مسجد امام اصفهان، خیابان چهارباغ و… که امروزه به‌عنوان جاهای دیدنی اصفهان از آن‌ها صحبت می‌شود، در این دوران و به دستور شاه عباس ساخته شده‌ است.

Mark Coote

مسجد شیخ لطف الله اصفهان نیز یکی از همین بناهای تاریخی به‌ شمار می‌رود. شاه عباس در نیمه اول قرن ۱۱هجری دستور ساخت مسجد شیخ لطف الله را صادر کرد. شاید باور نکنید اما ساخت و تکمیل این مسجد ۱۸ سال طول کشید. البته اگر مسجد را از نزدیک دیده باشید از شنیدن این عدد تعجب نخواهید کرد، آرتور پوپ، مورخ آمریکایی بی‌نقص‌بودن بنا را در یک جمله به‌خوبی بیان کرده است:

«به‌سختی می‌توان این اثر را محصول دست بشر دانست.»

پس با این حساب، می‌توان حق داد که ساخت چنین بنایی این‌قدر زمان ببرد. مسجد شیخ لطف الله توسط معمار هنرمند، استاد محمدرضا اصفهانی ساخته شد. پیش از ساخت، در محل مسجد شیخ لطف الله مسجد دیگری وجود داشته که مسجد شیخ لطف الله روی خرابه‌های مسجد قبلی بنا شده است.

در دروان گذشته به مرجع تقلید و مجتهد اعظم صدر یا صدرالعلما گفته‌ می‌شد، برای همین هم در طول سالیان نام این مسجد به مسجد صدر و مسجد ملا فتح الله تغییر کرد، اما امروز دوباره با همان نام اولیه خطاب می‌شود.

متاسفانه جزییات دقیقی از آن‌چه بر این مسجد گذشته در اسناد تاریخی وجود ندارد و نمی‌توانم اطلاعات زیادی در اختیار شما قرار بدهم جز اینکه مسجد شیخ لطف الله، مسجد اختصاصی شاه و خانواده سلطنتی بوده و مردم عادی اجازه عبورومرور به آن را نداشتند.

طبق اسناد نوشته‌شده توسط آرتور پوپ، ایران‌شناس آمریکایی، وی در دوران پهلوی درخواست مرمت بنای مسجد شیخ لطف الله را به رضا شاه اعلام کرد. پس از موافقت وی، بنای مسجد، طرح اصلی، کاشی‌های سردر و گنبد بازسازی شد. کتیبه‌ای در نمای خارجی گنبد نصب شده است که در آن مرمت بنا در سال ۱۳۱۵ توسط اداره باستان‌شناسی ثبت شده است.

شیخ لطف الله کیست؟

در دوران صفوی، بسیاری از علما به دستور شاه عباس از کشورهای مختلف به ایران مهاجرت می‌کردند، شیخ لطف الله جبل عاملی نیز یکی از علمای مشهور مهاجر آن دوران و از اهالی جبل عامل لبنان بود. او در ابتدا مدتی در مشهد و سپس در قزوین به گسترش علوم دینی پرداخت اما در نهایت به اصفهان رفت و آنجا ساکن شد.

توجه زیاد حکومت صفوی به دین اسلام، مذهب و تشیع، مقام علمای آن دوران را بسیار بالا برده بود. به همین دلیل هم شاه عباس صفوی دستور ساخت مدرسه و مسجدی به نام شیخ لطف الله و در محل زندگی شیخ صادر کرد. نماز جمعه به امامت شیخ لطف الله اقامه می‌شد و در مدرسه به تدریس علوم دینی می‌پرداخت. جالب است بدانید شیخ لطف الله پدر همسر شاه عباس صفوی نیز بود.

معماری شگفت‌انگیز مسجد

اگر بخواهم به بهترین نحو ممکن درباره معماری شگفت‌انگیز مسجد شیخ لطف الله صحبت کنم، بهتر است اول چند جمله‌ای که آرتور پوپ، مورخ آمریکایی و محقق برجسته فرهنگ و معماری ایرانی، در رابطه با معماری مسجد شیخ لطف الله اصفهان نوشته است به شما بگویم:

«کوچک‌ترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به‌طورخلاصه توافقی است بین یک دنیای شور و هیجان و سکوت و آرامش باشکوهی که نماینده ذوق سرشار زیبایی‌شناسی بوده است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.»

مسجد شیخ لطف الله اصفهان یکی از زیباترین مسجدهای جهان به‌ شمار می‌رود. معماری مسجد به شیوه اصفهانی است که توسط استاد محمدرضا اصفهانی طراحی و ساخته شده است. نام این معمار بزرگ در محراب مسجد روی لوحه کوچکی ثبت شده است.

مسجد شیخ لطف الله علاوه بر ارزش تاریخی و مذهبی خود، از نظر معماری زبانزد جهانیان است. چیزی که این مسجد را از سایر مساجد آن دوران متمایز کرده است، پلان معماری متفاوت و کاشی‌کاری‌ها، معرق‌کاری‌ها و تزیینات منحصربه‌فردش است. این مسجد صحن و مناره ندارد و بازی نور و رنگ در نمای داخلی و خارجی گنبد شگفتی‌های زیادی به دنبال دارد. جاذبه‌های مسجد شیخ لطف الله آن‌قدر برای خود من جالب است که ترجیح دادم که بخش جداگانه‌ای از مقاله را به آن‌ها اختصاص بدهم.

دانستنی‌های جالب درباره مسجد

همان‌ طور که گفته بودم، یکی از بخش‌های دلخواه من در رابطه با معرفی مسجد شیخ لطف الله، توضیح شگفتی‌های آن است، هنجارشکنی‌هایی که در طراحی این مسجد به‌ کار رفته است آن را از سایر مساجد دوران صفوی و تمامی دوران‌ها متمایز می‌کند. پس این شما و این هم دانستنی‌های جالب درباره این مسجد زیبا:

مسجد شیخ لطف الله مناره ندارد

وجود مناره در کنار گنبد، یکی از ارکان اصلی در معماری مساجد بود اما برخلاف معماری رایج آن دوران، مسجد شیخ لطف الله بدون مناره ساخته شده است! در رابطه با علت این کار، صحبت‌های زیادی وجود دارد که اکثرشان منبع معتبری ندارد.

شاید منطقی‌ترین دلیل برای نداشتن مناره، شخصی‌بودن این مسجد باشد. معمولا مناره نشانه‌ای از مسجد و محل اقامه نماز برای مردم به‌ شمار می‌رفت اما مسجد شیخ لطف الله، مسجد مخصوص شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و هیچ‌وقت مردم عادی از آن استفاده نمی‌کردند. برای همین هم می‌توان گفت وجود داشتن یا نداشتن مناره در ساخت این مسجد اهمیتی نداشته است.

وجود پله به‌جای شبستان

تجربه‌ای که اکثریت از ورودی مساجد داریم، یک شبستان ورودی (حیاط) است که ما را به ساختمان مسجد هدایت می‌کند اما مسجد شیخ لطف الله از این قاعده پیروی نکرده و فاقد شبستان است.

این بنا درست روبه‌روی عمارت عالی قاپو در میدان نقش جهان ساخته شده است و برای حفظ تقارن ساختار میدان، امکان ساخت صحن رو به‌ قبله وجود نداشته است. برای همین هم ورودی مسجد شیخ لطف الله از چند پله تشکیل شده است که شما را راهی دالان ورودی و در نهایت گنبد زیبای مسجد می‌کند.

راهروی زیرزمینی به مسجد

احتمالا فکرش را هم نمی‌کردید که در مسجد شیخ لطف الله اصفهان با یک راه مخفی زیرزمینی مواجه شوید! علی‌رغم شک و شبهه‌های باستان‌شناسان، شواهد موجود نشان‌دهنده وجود یک راهروی زیرزمینی از کاخ عالی‌قاپو به مسجد شیخ لطف الله است.

در گذشته این راهرور برای زنان و درباریان بود تا برای رسیدن به مسجد مجبور به عبور از وسط میدان نقش‌جهان نباشند. درباریان از این طریق به‌راحتی خود را به مسجد می‌رساندند تا سوالات شرعی خود را با شیخ لطف الله مطرح کنند. البته باید بگویم که هیچ تصویری از این راهرو وجود ندارد و ادعا می‌شود ساخت حوض میدان نقش جهان موجب تخریب سقف راهروی زیرزمینی شده است.

نقش طاووس در گنبد شیخ لطف الله

یکی دیگر از هنجارشکنی‌های مسجد شیخ لطف الله، وجود نقش طاووس در فضای داخلی گنبد است. در گذشته طراحی اشکال حیوانات در مسجد کار مرسومی نبوده اما نقش طاووس در گنبد شیخ لطف الله با چنان ظرافتی ایجاد شده است که آن را تبدیل به یکی از شگفتی‌های مسجد کرده است.

اول از همه باید بگویم که پرهای طاووس با نوری که از طاق مسجد وارد فضا شده، ایجاد می‌شود و نباید توقع دیدن یک نقش کامل از طاووس واقعی در ذهنتان داشته باشید. باتوجه‌به اهمیت نور در تشکیل این طرح، در هر ساعتی از روز امکان دیدن طاووس گنبد وجود ندارد.

اگر شانس بیاورید و در ساعت مناسبی از مسجد بازدید کنید، درست در مرکز فضای داخلی گنبد، با شکل طاووسی مواجه خواهید شد که پرهای آن با پرتوهای نور ساخته و تکمیل می‌شود. این طاووس کمیاب و دوست‌داشتنی در مرتفع‌ترین نقطه گنبد آرام گرفته و فقط ساعاتی از روز، پرهای نورانی‌اش، مثل آبشاری از نور روی گنبد زیبای شیخ لطف الله جاری می‌شود.

جالب است بدانید طاووس یکی از نقوش مهم برای معماران در دوران اسلام و پیش از اسلام بوده که در نمادشناسی، نمادی از یاد و ذکر انسان‌های والاست. می‌توان گفت این طاووس که با پرتوهای نور تشکیل می‌شود، به خیرات و خوبی‌ها اشاره دارد.[۳]

جهت بنا نسبت به قبله

در معماری ایرانی- اسلامی، معمولا شبستان مسجد در جهت قبله ساخته می‌شود اما مسجد شیخ لطف الله این‌گونه نیست زیرا میدان نقش جهان اصلا در جهت قبله قرار نگرفته است. معمار هنرمند مسجد، برای حل این مسئله از راه‌حل منحصربه‌فردی استفاده کرده است. در ساخت مسجد، راهرویی از ورودی تا زیر گنبد ایجاد شده است که این راهرو با یک چرخش در زاویه ۴۵ درجه و چرخش دیگر در زاویه ۹۰ درجه، جهت مسجد را به‌سمت قبله تنظیم می‌کند.

این چرخش با چنان ظرافتی در ساختار مسجد ایجاد شده است که هیچ اثری از آن در نمای خارجی مسجد شیخ لطف الله دیده نمی‌شود. اگر از نمای خارجی به مسجد نگاه کنید، ظاهر مسجد شمالی- جنوبی است اما در واقعیت چرخش راهرو باعث شده که فضای داخلی مسجد در جهت جنوب غربی- شمال شرقی واقع شود.

مسجد شیخ لطف‌الله الهام‌بخش میدان آزادی

حسین امانت معمار هنرمند میدان آزادی تهران، برای طراحی باغچه‌ها و گل‌کاری‌های اطراف برج آزادی از طرح فضای داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان الهام گرفته است.

اگر با دقت به طرح داخلی گنبد نگاه کنید، متوجه طرح‌های دایره‌وار آن می‌شوید که هرچه از مرکز گنبد فاصله می‌گیرد بزرگ‌تر می‌شود.

اگر از نمای بالا به میدان آزادی نگاه کنید، در ساختار باغچه‌های اطراف میدان آزادی نیز از همین روند الهام گرفته شده است با این تفاوت که در نقش اطراف میدان آزادی به‌جای مدار دایره‌ای از مدار بیضی‌شکل استفاده شده است.

گشتی در بخش‌های مختلف مسجد

مسجد شیخ لطف الله از همان بدو ورود شما را انگشت‌به‌دهان می‌گذارد. هرکدام از بخش‌های مختلف مسجد از ورودی آن گرفته تا محراب، به‌صورت جداگانه یکی از جاهای دیدنی اصفهان به‌ شمار می‌رود که از نظر معماری و زیبایی شهرت خاصی دارد. برای همین هم بهتر دیدم گشت در بخش‌های مختلف مسجد را در قالب یک تور گردشگری از مسجد برای شما شرح دهم. چشم‌هایتان را ببندید و با من پا به مسجد بگذارید.

ورودی مسجد

در میدان نقش جهان، درست روبه‌روی عالی قاپو، در فرورفتگی دیوار، ورودی مسجد شیخ لطف الله قرار گرفته است. اگر از دور به ورودی نگاه کنید، قاب لاجوردی منقوشی خواهید دید که با سنگ‌های مرمر و درب چوبی از جنس چنار زیباتر شده است، حقا که ورودی چنین مسجد شگفت‌انگیزی، باید هم به این زیبایی باشد.

چهار پله بالا می‌رویم، فضای ورودی دو سکوی مرمری زرد در دو طرف دارد که خیلی‌ها اینجا می‌نشینند و عکس می‌گیرند. دیواره مرمری ورودی مسجد تقریبا از زمین تا کمر می‌رسد و پس از آن دریای آبی کاشی‌کاری آغاز می‌شود. فضای سردر با کاشی‌های هفت رنگ و مقرنس‌کاری از طرح‌های برجسته گل و گلدان تزیین شده است. ظرافت و زیبایی مقرنس‌کاری‌ها با رنگ‌های لاجوردی، زرد، فیروزه‌ای، سفید و سیاه گره خورده و فکر نمی‌کنم جایی مشابه آن را دیده باشید.

در میانه سردر کتیبه‌ای از جنس کاشی معرق لاجوردی نصب شده است. این کتیبه به به خط ثلث سفید، توسط هنرمند خطاط، علیرضا عباسی نوشته شده است.

می‌دانم که دوست دارید بیشتر ورودی زیبای مسجد شیخ لطف الله را برانداز کنید اما وقت تنگ است، وقتش رسیده این درب چوبی دولنگه ۴۰۰ساله را آرام باز کنیم و قدم به دنیای شگفتی بگذاریم. من حس می‌کنم آلیس در سرزمین عجایب هستم، شما چطور؟

راهروی اصلی

از در چوبی که عبور کردید، به راهروی اصلی ورودی مسجد شیخ لطف الله اصفهان می‌رسید که شما را به‌سمت شبستان اصلی راهنمایی می‌کند. طول راهروی اصلی حدودا ۲۸متر است و همان‌ طور که در بخش دانستنی‌های مسجد توضیح دادم، مسجد دو شکستگی ۴۵درجه و ۹۰درجه دارد تا جهت محراب مسجد رو به قبله قرار بگیرد. این دو شکستگی دو پیچ در راهرو ایجاد کرده که در ادامه از آن‌ها گذر خواهیم کرد.

پس از روشنایی فضای میدان نقش جهان، یک دفعه وارد فضای نیمه‌تاریک راهرو می‌شویم. نور راهرو از پنجره‌های مشبکی که در سمت راست راهرو قرار گرفته تامین می‌شود و با روشنایی اندکی که ایجاد می‌کند به ما فرصت می‌دهد تا وقتی چشم‌هایمان به نور کم عادت کرد، کاشی‌کاری‌های زیبای راهرو را ببینیم که رنگ آبی و سبز در آن‌ها به رقص درآمده است.

چند قدم که در راهرو پیش می‌رویم به پیچ اول (همان پیچ در زاویه ۴۵ درجه) می‌رسیم، از اینجا اگر به‌سمت چپ نگاه کنید، چشمتان به شبستان مخصوص فصل زمستان می‌افتد که تزیینات زیادی ندارد. وقتی ۱۴متر در طول راهرو پیش رفتید، یا اگر بخواهم بهتر بگویم، وسط‌های راهرو، به پیچ دوم می‌رسیم (گردش ۹۰ درجه به‌سمت قبله) و به‌سمت راست می‌چرخیم و به‌سمت شبستان اصلی حرکت می‌کنیم.

شکل ظاهری راهرو، نور اندکی و سکوت آن، فضای معنوی و آرامش خاطری به شما می‌بخشد که هیچ اثری از جنب‌وجوش زندگی و فکر و خیال‌های روزمره در ذهن باقی نمی‌گذارد. این آرامش، مقدمه‌ای بر آرامش عظیم فضای داخلی مسجد است، پس اگر آماده‌اید، به‌پیش!

شبستان مرکزی

تماشای شبستان مرکزی یا شبستان اصلی مسجد شیخ لطف الله که درست در انتهای راهرو قرار گرفته است، پاهایتان را از زمین جدا کرد و به‌راحتی شما را به پرواز درمی‌آورد. شبستان، در یک فضای مربع‌شکل به ضلع ۱۹متر ساخته شده است که دیواره‌های آن هرچه از زمین به‌سمت بالا پیش می‌رود شکل هشت‌ضلعی به خود می‌گیرند تا اینکه این هشت‌ضلعی از ساقه گنبد به بعد کاملا تبدیل به یک دایره می‌شود. این تغییر شکل از مربع به دایره، یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد شیخ لطف الله اصفهان است که از معماری دوران ساسانی امانت گرفته شده است.

گنبد عظیم مسجد به کمک ۸ طاق بزرگ جناغی شکل روی پا ایستاده است که فضای شبستان مرکزی را به هشت قسمت تقسیم کرده‌ است. طاق‌های شبستان با نقوش هندسی، کاشی‌کاری‌های هفت رنگ، معرق‌کاری و طرح گل و بوته و گیاهان درهم‌تنیده تزیین شده‌ است. ترکیب خطوط هندسی و رنگ‌ آبی و زرد و فیروزه‌ای با نوری که دزدکی از منافذ اطراف گنبد وارد شبستان می‌شود، تصویری خاص و فراموش‌نشدنی برای هر گردشگری خواهد بود.

از ویژگی‌های خاص تزیینات فضای داخلی شبستان، باید به کاشی‌پیچ‌های لبه طاق‌ها اشاره کرد که در کنار مقرنس‌کاری‌های زیر طاق جناغی، زیباتر از حد تصور شده است.

محراب

محراب مسجد شیخ لطف الله اصفهان، یکی از شاهکارهای معماری مساجد است که با کاشی‌کاری‌ و معرق‌کاری ظریفی که دارد، به هیچ محراب دیگری شبیه نیست. قسمت بالایی محراب، طاق دندانه‌داری است که روی آن با نقش‌ونگار ظریف اسلیمی تزیین شده است.

داخل محراب با مقرنس صدفی و نقش گل‌ و گیاهان، گیرایی خاصی دارد، شاید بتوان علت این گیرایی را رنگ‌های خاص و یکدست محراب و هماهنگی خطوط و نقوش فضای داخلی آن دانست. جالب است بدانید که در ساختار فضای داخلی محراب دو لوح قرار گرفته است که در آن به نام معمار مسجد اشاره شده است: «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان»

اطراف محراب کتیبه‌های خطاطی شده لاجوردی رنگ خواهید دید که یکی از آن‌ها به خط علیرضا عباسی و روایتی از پیامبر و امام ششم است و کتیبه دیگر اشعاری منسوب به شیخ بهایی است که توسط خطاط گمنام د

منبع: علی بابا