قلعه دختر فیروزآباد؛ قلعه‌ای که تاریخ را زنده نگاه داشته

قلعه‌ها شاهد عینی اتفاقات تلخ‌وشیرین امپراتوری‌ها بوده‌ است، چه جنگ‌ها و مردن‌هایی که به چشمشان ندیده‌ است. امروز قصد دارم با حضور گرم تک‌تک شما عزیزان به پای داستان ظهور قلعه دختر فیروزآباد شیراز بنشینیم. قلعه‌ای که با گذشت قرن‌ها و زلزله‌های پی‌در‌پی همچنان در برابر نامهربانی‌ها استوار مانده تا عظمت و شکوه‌اش را به رخ بازماندگان تاریخ بکشد.

البته قلعه فیروزآباد با سن‌وسال زیادی که دارد، بعضی از قسمت‌هایش به کمک داربست سرپا ماند، درست مانند زمانی که با کهولت سن دست به دامن عصا می‌شویم. همین طور که چشمان‌تان گرم خواندن است، با چوب جادویی‌ام شما را به عصر اشکانیان و ساسانیان می‌برم تا همراه با مجله گردشگری راستین گشت با دژ مستحکم ساسانیان آشنا شویم.

داستان ظهور قلعه دختر فیروزآباد

قلعه‌ها همیشه نقش دفاعی را در هر منطقه ایفا می‌کرد؛ قلعه دختر فیروزآباد هم از این قائده مستثنی نبود و قصد داشت در آن دوره یکی از با عظمت‌ترین و قامت‌بلندان سرزمین آریایی‌ها باشد. در دوران ساسانی بر بلندای کوه شمالی فیروزآباد، قلعه‌ای عظیم‌الجثه توسط اردشیر بابکان در بین سال‌های ۲۲۴ تا ۲۴۱ میلادی ساخته شد. هدف از ساخت این قلعه‌ها را بدون شک می‌دانید؛ قلعه دختر فیروزآباد برای محافظت از شهر و دفاع در مقابل حمله دشمن، یعنی اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی همچون کوهی استوار در این منطقه بنا گردید.

این روزها دیگر این قلعه از جاهای دیدنی شیراز شده است.

چیزی که در تصویر می‌بینید، شاید به نظرتان کوچک دیده شود، ولی با دیدن این قلعه از نزدیک حتما شاخ درمی‌آورید. قلعه دختر در یکی از فلات کوهستانی شیراز که سه طرف آن محاصره تنگه است، توسط خبره‌ترین معماران آن دوره بنا شد. از سوال‌هایی که ذهن بسیاری از گردشگران را به خود مشغول کرده، این است که چرا به این دژ، قلعه دختر می‌گویند؟ این کاخ ساسانی هم مسکونی – سلطنتی بود و هم قلعه نظامی.

ازآنجایی‌که این قلعه برای همگان دست‌نیافتنی بود، به‌علت تسخیرناپذیری (صعب‌العبوربودن راه دژ) قلعه دختر نام گرفت. اگرچه الهه آب‌ها، یعنی آناهیتا در ساخت قلعه‌های ایران باستان نقش اسطوره‌ای بزرگ را داشته و بیشتر قلعه‌ها هم با اسم دختر نام‌گذاری شده‌ است.

قلعه فیروزآباد هزاروهفتصدواندی ساله

به بزرگی قلعه دختر فیروزآباد زمانی پی خواهید برد که از نزدیک عظمت چشمگیر و شکوه قلعه را به چشم ببینید. الحق ضرب‌المثل «شنیدن کی بود مانند دیدن» مصداق این سازه است و تا قدم‌های مبارکتان جای‌جای قلعه را طی نکند، شاید عظمت قلعه فیروزآباد را دست‌کم بگیرید.

گرچه امروز قلعه دختر مانند روزهای پرفروغ و غرور جوانی‌اش قلعه‌ای مستحکم نیست، ولی گذشت زمان چیزی از شکوه این سازه کم نکرده است. هر زمان راهسپار شهر شیراز شدید، پیشنهاد می‌کنم اگر دوستدار جاهای تاریخی شیراز هستید، از قلعه فیروزآباد بازدید کنید. این جاذبه تاریخی در تاریخ ۱۲اسفند۱۳۱۵ به ثبت یکی از آثار ملی درآمد. در سال ۲۰۱۸ قلعه فیروزآباد شیراز در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت؛ عقیده دارم، سازمان یونسکو خیلی دیر دست به کار شده و در حقیقت کم‌لطفی بزرگی به قلعه کرده است.

بخش‌های مختلف قلعه فیروز آباد

جذاب‌ترین قسمت از قلعه فیروزآباد شرح زیبایی‌هایش است، گرچه کلمات در برابر وصف بزرگی و جلال قلعه دختر بسیار عاجز است. این قلعه از بخش‌های متعددی از لاشه سنگ، گچ دست‌کوب و ملاط ساروج ساخته شده است.

که طبیعتا هرکدام کاربری مخصوص به خودش را دارد. خودتان را برای یک تاریخ‌گردی از جنس روزهای اشکانی و ساسانی آماده کنید تا از این قافله تاریخی عقب نمانید.

جذابیت کم‌نظیر معماری قلعه

قلعه دختر از سه طبقه متوالی در ۲۳۰۰ مترمربع مساحت، بنا شده که با برج پلکانی به یکدیگر وصل است. در طبقه اول یا همان برج نگهبانی، برج‌هایی در جهات مختلف قلعه قرار داشت که با روزنه‌های مخصوصی که داشتند، امکان نگهبانی و تیراندازی از داخل به خارج قلعه فیروزآباد را فراهم می‌کردند. علاوه بر این یک آب‌انبار و دو حلقه چاه مخفی از ته دل کوه تا عمق رودخانه حفاری شده بود. باورکردنی نیست، در آن دوران چه سازه‌های حیرت‌انگیزی ساخته می‌شد، آن هم با کمترین تجهیزات ساخت‌وساز.

طبقه دوم از حیاط مرکزی و تالاری عظیم تشکیل می‌شد؛ این طبقه از قلعه دختر محل استراحت نگهبانان و محافظان و بخشی از این طبقه محل پذیرایی و اقامت از مهمانان بود. از شکوه طبقه سوم برایتان نگویم که گل سرسبد قلعه دختر فیروزآباد محسوب می‌شد. سرای شاهی با گنبدی پوشانده شده بود که هرکسی اجازه رفتن به طبقه سوم را نداشت. متاسفانه بر اثر زلزله‌های مکرر و گذشت زمان، بنای گنبد تخریب شده است.

حیاط قلعه دختر

همان طور که انتظار می‌رود، در سکوی میانی کاخ یک حیاط مرکزی است. می‌توان گفت این حیاط میعادگاه تالارهایی محسوب می‌شد که در اطراف حیاط قرار دارد. سقف تالارها با استفاده از طاق‌های ضربی که یکی از قدیمی‌ترین سقف‌های رایج در ایران باستان است، به‌وسیله هنر دست معماران ساخته شده است.

از میان این تالارها، برخی از آن‌ها سکوهای جانبی کوتاه دارد و تعدادی دیگر از سکوهای تالارها با استفاده از راه‌پله در دسترس بودند. یک زمانی در یکی از این اتاق‌ها غذاهای اصیل ایرانی پخت‌وپز می‌شد و عطروبوی غذاها در حیاط مرکزی می‌پیچید. از چشم‌نوازترین معماری این حیاط (ضلع خاوری)، یک سکوی بلندی است که از میان آن راه‌پله‌ای با طاق‌های بسته تزیین شده و به‌سوی بالاترین سطح کاخ قلعه (سکوی سوم) می‌رسد.

حمامک قلعه فیروزآباد

در جوار دیوار شرقی قلعه دختر حمامی وجود دارد که به آن حمامک می‌گویند. شاید باورتان نشود، دمای هوا در این حمام در هر دو فصل زمستان و تابستان ۳۰ درجه است و هوای مطبوع غار باعث می‌شد، پای پادشاه و افراد سلطنتی برای حمام به داخل غار یا همان حمامک باز شود. باتوجه‌به آهکی‌بودن غار، آثار زیادی داخل غار از آن دوران مشاهده نمی‌شود که دلیل آن می‌تواند تغییر شکل غارهای آهکی باشد.

معماری مدرن گنبد قلعه دختر

اگر از نمای بالا به قلعه دختر نگاه کنید، متوجه شکل مستطیلی آن می‌شوید که بر بلندای قلعه یک گنبد بزرگ هلالی‌شکل روی یک اتاق بزرگ ساخته شده است. این اتاق همان سرای شاهی بود که از تزییات خاص آن دوره در معماری‌اش بی‌نصیب نمانده است.

اتاقی که گنبد روی آن بنا قرار دارد، به‌شکل مربع بوده که در بالاترین قسمت از قلعه جای گرفته است. با اینکه معماران رومی مشکل قراردادن سقف‌های هلالی بر روی بنای چهارکنج را برطرف کرده بودند و گوشه‌ها را با جلوآوردن تدریجی سنگ‌ها یا آجرها به بهترین شکل می‌ساختند، اما در ساخت این گنبد شیوه جدیدی از تکنیک‌های معماری به کار رفت که نظیر آن فقط قلعه دختر فیروزآباد بود.

این تکنیک شگفت‌انگیز استفاده از سکنج (سه‌کنج) در گوشه‌ها بود که برای ساخت گنبد از این روش استفاده شد. از دیگر نام‌های سکنج که به‌احتمال‌زیاد به گوش تاریخ‌گردان خورده، گوشواره یا فیلگوش است.

قلعه دختر از لاشه سنگ، گچ دست‌کوب و ملاط ساروج متولد شد. در این قلعه یک تالار ۱۴ مترمربعی وجود دارد که ارتفاع آن ۱۸ مترمربع است!

بهترین زمان بازدید از قلعه چه وقت است؟

همه ایرانی‌ها می‌دانند، استان فارس از خوش‌آب‌وهواترین استان‌های کشور است. فرقی نمی‌کند چه فصلی از سال قصد سفر به شیراز داشته باشید، هر موقع به شیراز بروید از طبیعت بکر و جاهای دیدنی شیراز نهایت لذت را می‌برید.

اگر بخواهم به‌طورکلی بهترین زمان بازدید از قلعه را برایتان بگویم، بهتر است فصل بهار از قلعه دختر بازدید کنید. چراکه در فصل پاییز و زمستان هوا در این منطقه به‌دلیل موقعیت کوهستانی بسیار سرد است و شاید برایتان خوشایند نباشد.

قلعه فیروزآباد کجاست؟

من مسیر دسترسی را از شهر شیراز شروع می‌کنم، درصورتی‌که از استان‌های دیگری می‌خواهید به قلعه فیروزآباد بروید، ابتدا با استفاده از نقشه یا افراد بومی در بین راه خودتان را به شیراز برسانید. بعد از اینکه به شیراز رسیدید، مسیر فرودگاه شیراز را در پیش بگیرید؛ بعد از ردکردن فرودگاه به روستای فسا می‌رسید، سپس از آنجا به‌سمت کوار تغییر مسیر دهید. از کوار باید ۹۰ کیلومتر رانندگی کنید تا به منطقه‌ای بکر و بهشتی از سرزمین شیراز برسید.

قلعه دختر فیروزآباد روی گوگل مپ

مسیر دسترسی به قلعه چگونه است؟

وقتی اسم از طبیعت شیراز به زبان می‌آورم، طرف حسابتان فقط چند تا درخت نیست! اینجا شاهد دشت‌های سرسبزی هستید که با کوه‌های بلند احاطه شده‌ است. سد و تونل از دیگر جاذبه‌های نزدیک به قلعه فیروزآباد به شمار می‌رود که در این مسیر از آن‌ها عبور می‌کنید.

بعد از گذر از تونل دره تنگ آب، پس از عبور از یک پیچ تند به ایستگاه تله‌کابین می‌رسید. اتومبیلتان را می‌توانید کنار ایستگاه که در نزدیکی سرویس بهداشتی است، پارک کنید. اگر به دوروبرتان نگاهی بیندازید، قلعه دختر فیروزآباد را می‌بینید که همچون سنگ عقیق زیر نور خورشید می‌درخشد. همین موقع است که دلتان برای رفتن به قلعه پر می‌زند و دوست دارید که با استفاده از تله‌کابین به قلعه برسید.

اگر بخت با شما یار باشد، تله‌کابین فیروزآباد باز است؛ باید بگویم، اگر فصل کم‌مسافر به این منطقه بروید، اغلب اوقات با درب بسته ایستگاه تله‌کابین روبه‌رو می‌شوید. اگر به هر دلیلی با تله‌کابین به‌سمت قلعه نمی‌روید، خودتان را برای پیمودن مسیر هیجان‌انگیز قلعه دختر آماده کنید.

شیب صخره‌ای که به قلعه منتهی می‌شود، باعث شده تا مسیر دسترسی در سه سطح ساخته شود. بعد از بالارفتن از پله‌های مارپیچ پلکانی  به حیاط اصلی (حیاط مرکزی) می‌رسید.

با رفتن به قلعه با یک تیر دو نشان بزنید…

به قلعه فیروزآباد شیراز بروید، ولی بدون دیدار از مشهورترین و کهن‌ترین جای دیدنی که در نزدیکی قلعه است، فیروزآباد را ترک کنید، به خودتان کم‌لطفی بزرگی کرده‌اید. روبه‌روی قلعه دختر در پایین کوه، سمت راست رودخانه تنگاب به‌سمت مسیر فیروزآباد بروید. در این منطقه نقش برجسته‌ای در ارتفاع ۱۴ متری از کف رودخانه، حجاری (سنگ‌تراشی) شده که در میان اهالی منطقه به نقش رستم تنگاب شهرت دارد.

این نقش تاریخی دومین نگاره اردشیر ساسانی در فیروزآباد است. بعد از دیدن این جاذبه تاریخی می‌توانید به دیارتان برگردید. خوش‌حال می‌شوم بعد از رفتن به قلعه دختر تجربه این تاریخ‌گردی را با کاربران راستین گشت به اشتراک بگذارید.