برج گنبد قابوس گلستان؛ میراث جهانی ۱۰۰۰ ساله

تا به حال دلتان خواسته بدانید بلندترین برج آجری دنیا کجا قرار دارد و چه شکلی است؟ بیایید با هم سری به جاهای دیدنی استان گلستان بزنیم و با بلندترین برج تمام آجری دنیا آشنا شویم. اگر سری به جاهای دیدنی گنبد کاووس زده باشید، احتمالا اسم برج گنبد قابوس یا گنبد کاووس به گوشتان آشنا باشد؛ برجی تماما آجری که در مرکز شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار دارد. گنبد قابوس اسم اصلی این بنا و اسم دیگر آن، گنبد کاووس است. این بنا از آن جهت اهمیت دارد که هم جزو میراث ملی ایران و هم جزو میراث جهانی ثبت‌شده در یونسکو است. گنبد قابوس گلستان در سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی و در تیر ماه سال ۱۳۹۱ در همایش ۳۶ام یونسکو به ثبت جهانی رسید.

کتیبه‌های برج، متن کوفی کتیبه‌ها، نمای آجری فوق‌العاده و معماری مفهومی این برج انقدر چشم‌گیر است که مطمئنم از دیدن گنبد قابوس پشیمان نمی‌شوید. می‌توانید وقتی برای بازدید از برج رفتید، به آن نگاه کنید و تمام داستان‌های جذابی که جلوتر برایتان تعریف می‌کنم را تجسم کنید تا در حال و هوای گذشته غرق بشوید و بیشتر لذت ببرید. با من تا آخر مقاله مجله گردشگری علی‌بابا همراه باشید تا این برج دوست‌داشتنی را بیشتر بشناسید.

گنبد قابوس کجاست؟

گنبد قابوس در استان گلستان، شهر گنبد کاووس، خیابان امام خمینی شمالی، بین خیابان جمهوری و قابوس، در باغ ملی قرار دارد.

لوکیشن گنبد قابوس روی گوگل مپ

عکس از سایت: Google Maps

تاریخچه برج گنبد قابوس

همه چیز از سال ۳۷۵ هجری شمسی شروع شد. سلسله آل زیار یا زیاریان حکومت می‌کردند و قابوس بن وشمگیر، پادشاه آل زیار بود. سال ۳۷۵ این پادشاه دستور ساخت برج گنبد قابوس را داد؛ در سال ۴۰۲ هجری شمسی، یعنی بعد ا ز ۲۷ سال، ساخت این برج در شهر جرجان به پایان رسید. جرجان اسم قدیم این منطقه است که در زمان خود حسابی معروف و مهد دانش و هنر ایران بود.

عکس از سایت: Google Maps

ظاهرا قرار بود این مکان آرامگاهی باشد برای شاه آل زیار، ولی انقدر نظرات تخصصی مختلفی در این باره وجود دارد که نمی‌توان مطمئن بود دقیقا چرا گنبد قابوس را ساخته‌اند. ممکن است آرامگاه قابوس بن وشمگیر، رصدخانه، برجی برای نمایش کیهان یا نماد پادشاهی آل زیار باشد.

تمام چیزی که کارکنان برای ساخت این بنا به کار بردند، آجر قرمز و ملات ساروج است. البته در طی سال‌های گذشته به‌دلایل مختلف آسیب‌های زیادی دیده است. فرسایش طبیعی و آثار تابش نور خورشید که در بیشتر بناهای تاریخی وجود دارد و گنبد قابوس هم از این قاعده جدا نیست.

عکس از سایت: Google Maps

در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی، یکی از مخرب‌ترین اتفاقات برای جرجان و برج گنبد کاووس افتاد. مغول‌ها در این دوره به ایران حمله کردند و جرجان را تقریبا با خاک یکسان کردند. امروزه تنها بنایی که سالم و استوار از آن حادثه جان سالم به در برده، همین برج گنبد قابوس است.

عکس از سایت: Google Maps

روس‌ها هم به‌خاطر حرص و طمع گنج، آسیب‌های زیادی به این بنا و زمین‌های اطراف زده‌اند. داستان این است که بین مردم شایعه بود که زیر گنبد قابوس گنجی عظیم وجود دارد که گدا را شاه، و شاه را شکست‌ناپذیر می‌کند.

پس روس‌ها بعد از حمله به ایران و اشغال این منطقه، شروع کردند به کندن خندق‌های عمیق و تخریب منطقه، تا این گنج معروف را پیدا کنند و برای خودشان ببرند. وقتی پروژه پیدا کردن گنج شکست خورد روس‌های عصبانی به برج شلیک کردند و تا حدی برج تخریب شد.

اسم گنبد قابوس از کجا آمده؟

همان‌طور که قبل‌تر هم گفتم قابوس بن وشمگیر، پادشاه آل زیار، دستور ساخت گنبد قابوس را داد؛ پس اسم همین پادشاه را روی برج گذاشته‌اند.

عکس از سایت: Google Maps

معماری گنبد قابوس

قبل‌تر هم گفتم که برای ساخت برج گنبد کاووس تماما از ملات ساروج و آجر قرمز پخته‌شده استفاده شده است. از نظر محمد کریم پیرنیا، گنبد قابوس گلستان با شیوه معماری رازی ساخته شده است.

شکل کلی بنا استوانه‌ای است که کم کم باریک می‌شود و روی آن گنبدی مخروطی قرار دارد. همچنین شکل ستاره ۱۰ پر که روی بدنه برج قرار دارد هم در نگاه اول دیده می‌شود.

عکس از سایت: Google Maps

برج ۱۰۰۰ ساله این مقاله ۵۵ متر ارتفاع دارد که روی تپه‌ای ۱۵ متری ساخته شده است. اگر دقت کنید دو سری کتیبه به زبان کوفی به‌صورت ساده و بی آرایش، مانند کمربندی دور بنا نوشته شده است.

یک سری  از آن در ارتفاع ۸ متری و دیگری زیر گنبد مخروطی قرار دارد که جلوتر بیشتر از آن برایتان می‌نویسم.

عکس از سایت: Google Maps

جالب است بدانید چون در دوره ساخت این بنا تجهیزات و علم کافی برای داربست زدن وجود نداشت، از متراکم‌کردن خاک به صورت پله‌ای و مارپیچ برای بالا بردن بنا استفاده می‌کردند. بعد از تمام‌شدن ساخت هم به‌راحتی خاک را در اطراف برج پخش کردند.

نکته جالب دیگری هم که راجع به بنا وجود دارد این است که گنبد قابوس از نظر پی و پای‌بست، بسیار محکم ساخته شده است؛ در این حد که زلزله شش ریشتری نتوانسته خم به ابرویش بیاورد.

بخش‌های مختلف برج گنبد قابوس

به بخش رویایی و جذاب مقاله رسیدیم، جایی که حتی در خانه هم می‌توانید با تصورات بنا را در ذهن‌تان بسازید و از تماشایش لذت ببرید. بعد از خواندن این بخش چشم‌هایتان را ببندید و گنبد قابوس گلستان را در ذهن‌تان بسازید. مطمئنم حتی در تصورات هم حسابی لذت می‌برید و محو زیبایی‌های بلندترین برج آجری جهان می‌شوید، چه برسد به وقتی که سری به گنبد کاووس بزنید و این برج را از نزدیک ببینید.

عکس از سایت: Google Maps

– ورودی بنا

ورودی گنبد قابوس را در ضلع جنوبی بنا پیدا می‌کنید. این ورودی مجهز به سردری با طاق نیم گرد و مقرنس‌کاری است. اگر نظرات متخصصان مورد ورودی بنا را ببینید، می‌گویند این طاق از اولین نمونه‌های مقرنس‌کاری در معماری ایرانی است.

عکس از سایت: Google Maps

– پای‌بست برج گنبد قابوس

پای‌بست بنای آجری گنبد کاووس حدودا ۱۵ متر ارتفاع و سردابی در داخل دارد. البته فکر نکنید این سرداب کاملا سالم است. وقتی که روس‌ها همه‌جای زمین را برای پیداکردن گنج می‌کندند و اهمیتی به بنا نمی‌دادند، کف سرداب را هم برای پیداکردن گنج تخریب کردند.

عکس از سایت: Google Maps

– بدنه برج

وقتی از بدنه برج حرف می‌زنم یعنی فاصله پای‌بست تا زیر گنبد مخروطی. همان‌طور که در تصاویر هم دیده می‌شود بدنه برج گنبد قابوس استوانه‌ای است و دورتادورش ۱۰ پره‌ مثلثی شکل، مانند یک ستاره ۱۰پر، قرار دارد. هر ضلع این ستاره، با ضلع بغلی ۱.۳۴ متر فاصله دارد.

عکس از سایت: Google Maps

– داخل برج گنبد قابوس

داخل برج گنبد قابوس تزیینات خاصی ندارد. اگر با دقت به درون برج نگاه کنید آثاری را پیدا می‌کنید که نشان می‌دهد هنگام ساخت بنا، لایه‌ای از گچ رنگی روی دیوار درونی کشیده شده بود که به مرور زمان کمرنگ‌تر شده است. این آثار در ارتفاع ۷-۸ متری از کف برج پیدا می‌شوند.

عکس از سایت: Google Maps

– نورگیر بنا

تنها روزنه برج گنبد قابوس در ضلع شرقی قرار دارد. ارتفاع روزنه ۱.۲۰ متر، طول آن ۲ متر و عرض دیواره متفاوت است. در بالاترین نقطه نورگیر، عرض ۷۳ سانتی‌متر و در پایین‌ترین قسمت آن، عرض ۸۰ سانتی‌متر است.

عکس از سایت: Google Maps

– گنبد بنا

گنبد ۱۸ متری مخروطی گنبد قابوس، دو پوسته طراحی و ساخته شده که پوسته بیرونی آن، خیلی صاف است. برای پوسته داخلی گنبد از آجر تخم‌مرغی و برای ساخت پوسته بیرونی از آجر‌های دنباله‌دار یا ریشه‌دار استفاده کرده‌اند. همچنین پوسته درونی بنا، به شکل نیم‌ تخم‌مرغی و پوسته بیرونی آن همان‌طور که می‌بینید مخروطی است.

عکس از سایت: Eavar

– فضای منعکس‌کننده صدا

این فضا بیرون برج گنبد قابوس قرار دارد؛ دقیقا روبه‌روی آن. محوطه‌ای دایره‌ای شکل جلوی برج ساخته است که اگر در مرکز دایره بایستید و با صدای بلند حرف بزنید یا فریاد بکشید، صدایتان انعکاس پیدا می‌کند و دوباره شنیده می‌شود.

عکس از سایت: Wikimedia

– کتیبه‌ها

از کتیبه‌ها قبلا هم برایتان گفته‌ام؛ الان بیشتر درموردشان حرف می‌زنم تا این قسمت از شگفتی‌های گنبد قابوس را هم بشناسید. همان‌طور که بالاتر گفتم این کتیبه‌ها به زبان کوفی نوشته شده‌اند و مانند کمربندی دور استوانه برج، روی فاصله‌های پره‌های مثلثی برج، پیچیده‌اند.

عکس از سایت: Google Maps

حالا شاید کنجکاو باشید که ترجمه این کتیبه‌ها در برج گنبد قابوس چیست؟ ترجمه آن‌ها به زبان فارسی، این جملات می‌شوند: به نام خداوند بخشنده مهربان، این است کاخ باشکوه، امیر شمس معالی، امیر پسر امیر، کاووس فرزند وشمگیر، فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی‌اش، سال سیصد و نود، و هفت هجری قمری، و سال سیصد و هفتاد، و پنج خورشیدی.

از افسانه تا حقیقت قصه‌های برج گنبد قابوس

حالا می‌خواهم از افسانه‌های مربوط به این بنا برایتان بگویم. وجود این افسانه‌ها نشان می‌دهد گنبد قابوس گلستان چقدر مهم بوده است که حرف‌های زیادی در مورد برج بین مردم پیچیده شده.

عکس از سایت: Google Maps

– کانال مخفی زیر برج و راه به روسیه

اول از همه از داستان کانال مخفی زیر برج گنبد قابوس و راه به روسیه شروع می‌کنم. یادتان است گفتم روس‌ها خندق کندند و زمین را حفاری کردند؟ این داستان از همان‌جا شروع شد. وقتی روس‌ها زمین را می‌کندند، بعضی از مردم می‌گفتند این خندق‌ها راهی زیرزمینی به مرزهای شوروی است؛ ولی حالا من و شما می‌دانیم روس‌ها فقط دنبال طلا و جواهرات بودند.

عکس از سایت: Google Maps

– زین زرین برج گنبد قابوس

دومین داستان به یک زین زرین اشاره دارد. قضیه چیست؟ داستان این است که بین مردم شایعه شده بود که یک زین زرین بالای برج گنبد کاووس وجود دارد. در قرن ۱۴ میلادی بود که مردی با زور طناب و تجهیزاتی که در اختیار داشت خود را به بالای برج رساند تا زین زرین را به دست بیاورد؛ اما چیزی آن‌جا نبود.

عکس از سایت: Google Maps

– تابوت بلوری شمس‌المعالی

آخرین داستان مربوط به تابوت بلوری معلقی است که در برج بود. روایات مختلف و نظر کارشناسان، می‎گویند که در دوران پیش از اسلام تابوت مردان بزرگ را طوری می‌ساختند که شیشه‌ای باشد و بتوانند آن را از سقف آویزان کنند، تا هم مردم فرصت وداع با آن شخص را داشته باشند و هم دشمن دستش به جسد نرسد.

این داستان می‌گوید که جسد شمس‌المعالی را در تابوتی شیشه‌ای گذاشتند و با زنجیر از سقف درونی برج آویزان کردند.

عکس از سایت: Google Maps

مسیر دسترسی به گنبد قابوس

نزدیک‌ترین فرودگاه به شهر گنبد کاووس، در بربر قلعه است. با این فاصله زیاد فرودگاه تا گنبد قابوس، پیشنهاد من این است از راه‌های دیگری برای رسیدن به مقصد استفاده کنید. نزدیک‌ترین ایستگاه قطار هم ایستگاه راه‌آهن گرگان است. می‌توانید با استفاده از اتوبوس یا ماشین شخصی هم  به گنبد کاووس بروید؛ در این شهر ترمینال اتوبوس‌رانی وجود دارد که به‌راحتی می‌توانید از آن استفاده کنید.

عکس از سایت: Google Maps

مسیر تهران تا گنبد کاووس برای بازدید از برج گنبد قابوس با ماشین شخصی حدودا ۵۰۰ کیلومتر است. حالا اگر سرعت ماشین را ۸۰ کیلومتر بر ساعت در نظر بگیریم، حدودا ۶ ساعت طول می‌کشد تا به شهر زیبای گنبد کاووس برسید. برای سفر از تهران به گنبد کاووس دو راه دارید. راه اول حدودا ۵۰۰ کیلومتر و راه دوم حدودا ۵۳۰ کیلومتر است که الان هر دوی آن‌ها را برایتان توضیح می‌دهم.

عکس از سایت: Google Maps

راه اول از جاده تهران-فیروزکوه شروع می‌شود و بعد به جاده تهران-سوادکوه می‌رسد تا به شیرگاه برسید. بعد، از جاده شیرگاه-قائم‌شهر، به قائم‌شهر می‌روید. در ادامه از کنار شهرهای ساری، نکا، به‌شهر، کردکوی، گرگان، علی‌آباد و آزادشهر رد می‌شوید تا در آخر مسیر، از جاده آزادشهر به گنبد کاووس می‌رسید.

عکس از سایت: Google Maps

در مسیر دوم راهتان به برج گنبد قابوس از بزرگراه امام رضا شروع آغاز می‌شود. در مسیر باید از شهرهای پادکشت، سمنان و شاهرود عبور کنید و در آخر مسیر باز هم از طریق جاده آزادشهر به گنبد کاووس بود.

بهترین زمان بازدید از برج گنبد

منبع: علی بابا