آیین نقاره‌ زنی در حرم امام‌ رضا (ع)

حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد هر سال میلیون‌ها نفر زائر را می‌پذیرد. در کنار ضریح زیبای مقبره، جزئیات معماری ایرانی ـ اسلامی و ویژگی‌هایی دیگر که تنها به این حرم تعلق دارند، بر شکوه و جذبه‌ی آن می‌افزایند. جمعیت گوناگون و رنگارنگ حرم از زائر و خادم و پیر و جوان و کودک و… همه و همه حرم را علاوه بر مکانی مقدس و زیارتی در مشهد تبدیل به جایی تماشایی و دیدنی می‌کنند.
با این‌که فضای فیزیکی حرم و صحن‌ها گسترش زیادی پیدا کرده اما در گوشه‌گوشه‌ی حرم چیزهایی می‌بینی که سال‌های سال است تکان نخورده‌اند و هر کدام قصه‌ی خود را دارند.

مثل نقاره‌خانه حرم که سالیان سال است در شادی و عزا، نقاره‌‌زن‌ها در نقاره‌هایشان می‌دمند و زوار را به خبری بشارت می‌دهند؛ تولد معصوم، شهادت معصوم، شفا گرفتنِ دخیل‌بسته‌ای و در شدن توپ سال نو.

نقاره‌خانه حرم امام رضا (ع) در گذشته حکم رسانه حرم بوده است. رسانه‌ی صوتی که خبر از اتفاق‌های پیرامون می‌داد. صبح‌ها پیش از طلوع آفتاب و عصرها پیش از غروب خورشید صدای نقاره‌ها شنیده می‌شود. امروزه در جشن‌هایی مثل شب ولادت امامان معصوم و جشن‌ها و اعیادی مثل عید فطر، عید قربان، عید نوروز هم نقاره‌زن‌ها می‌نوازند. در ماه رمضان هم یک نوبت دو ساعت مانده به سحر و به مدت نیم‌ساعت، نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب آفتاب، نقاره افطار نواخته می‌شود.

اما از همه‌ی این‌ها شنیدنی‌تر وقتی است که نه نزدیک صبح است و نه نزدیک شب، نه عید رسمی بزرگی است و نه مناسبت رسمی تقویمی دارد، وقتی است که یکی از دخیل‌بستگان حاجت‌روا شده، آن‌وقت نقاره‌ها صدا می‌کنند و زوار می‌فهمند یکی از بین آن‌ها به آرزویش رسیده است، این‌طور وقت‌ها نقاره زنی تنها صدای حاجت‌روایی می‌دهند. تنها مناسبتی که نقاره‌ها در آن خاموش می‌شوند و ازشان صدایی درنمی‌آید، ماه‌های محرم و صفر است. در این ماه‌ها نقاره‌خانه به احترام سوگواریِ معصومین(ع) ساکت می‌شود و از بعد از روز سی‌ام صفر، شهادت امام رضا (ع)، دوباره صدای نقاره‌خانه به گوش زائران می‌رسد.

تاریخچه نقاره زنی در ایران

نقاره ‌زنی از گذشته‌های دور در سرزمین‌های مختلف و در جنگ و صلح و شادمانی و عزا رایج بوده است. استفاده از طبل و کرنا و شیپور در جنگ‌ها بیشتر برای اطلاع‌رسانی و اعلام خبر ورود سپاه به یک سرزمین، تشویق سربازان در جنگ، برچیدن اردوگاه‌ها، رویدادهای بزرگی مانند فتح و پیروزی و اعلان جنگ مرسوم بوده است. در زمان صلح در جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی یا سوگواری‌ها و تشریفات درباری، مثل نشستن پادشاه بر تخت سلطنت، اعلام خبر ورود به شهر، تاج‌گذاری، ولادت و مرگ شاهان و شاهزادگان و هنگام طلوع و غروب خورشید نقاره‌زن‌ها می‌نواختند. ریشه‌ی این آیین در شرق پا گرفته و کشورهای غربی باستانی مانند رومی‌ها و یونانی‌ها استفاده از این ابزار را در جنگ از شرقی‌ها آموخته‌اند.

تاریخچه نقاره زنی در حرم امام رضا(ع)

نقاره‌نوازی در قرن‌های اولیه‌ی اسلامی در دستگاه امیران و حاکمان ایران مرسوم بوده، در اوقات معینی از صبح و شب نزدیک سرای پادشاهی، صدای نقاره شنیده می‌شد. اما در عهد صفویه استفاده از نقاره در پایتخت رایج شد و کم‌کم در شهرهای بزرگ دیگر هم جا افتاد. در این دوره در جشن‌های پیروزی و تاج‌گذاری و ولادت شاهان و شاهزادگان و خلعت‌پوشی امیران و…، مراسم نقاره زنی اجرا می‌شد.

اصطلاح رایج «شادیانه» در متون عهد صفویه، نشان می‌دهد که علاوه بر مراسم شاهانه و قبل از طلوع و غروب خورشید، نقاره‌نوازی در جشن‌ و سرور به‌ویژه در مراسم ازدواج مرسوم بوده است. مشهد در دوران صفویه مورد توجه شاهان صفوی قرار گرفت و مهم‌ترین شهر مذهبی ایران شد. نقاره زنی در حرم اما رضا(ع) نیز در همین دوره رایج شد. در این دوره علاوه بر نقاره‌ی سلطانی، نقاره‌ی مخصوص حرم حضرت رضا(ع) نیز نواخته می‌شد که تا امروز ادامه دارد.

ابزار و وسایل نقاره زنی

در نقاره‌خانه چهار نوع طبل و کرنا و متعلقات وجود دارد. دیواره‌ی طبل‌ها از مس و چدن ساخته است که رویشان پوست دباغی‌شده کشیده‌اند. کرناها سازهایی بادی هستند که بین صد تا صدوبیست سانی‌متر طول دارند و از جنس مس یا برنج‌اند و با کُرم آب‌کاری شده‌اند. همه‌ی این سازها در خود مشهد ساخته می‌شوند.

طبل‌های نقاره‌خانه از لحاظ اندازه نیز به چهار دسته تقسیم می‌شوند: سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه، گورگ)، تخم‌مرغی و ساده (میانه). طبل سرچاشنی طبلی کوچک است با صدای زیر که طبل اصلیِ نقاره زنی است. طبل‌های دیگر که مسی و بزرگ و متوسط‌اند، صدای بم دارند، هماهنگ با طبل سرچاشنی و یکی در میان و هم‌نوا با کرنا و گاه به‌عنوان کوس شادیانه همراهی می‌کنند و ذکر خاصی هم ندارند.

ذکرهای نقاره زنی در حرم امام‌ رضا(ع)

ذکرهای خاص این مراسم را با دمیدن در کرناها می‌نوازند. آهنگ این کرناها همان آهنگ قرن‌های قبل است که سینه به سینه نقل شده و باقی مانده است و تعابیر زیادی از آن‌ها کرده‌اند.
هنگام اجرای مراسم چهار طبال سمت راست نقاره‌خانه رو به گنبد مطلای حرم و روی صندلی‌های کوچک می‌نشینند. شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز سمت چپ نقاره‌خانه (جنوب) می‌ایستند و در سه دست به صورت هماهنگ نقاره‌نوازی می‌کنند که ذکر مراسم به این صورت است:

در دست اول «سرنواز» یعنی سردسته‌ی کرنانوازها، کرنا را به نشانه‌ی سلام به سمت گنبد می‌گیرد و در آن می‌دمد: «سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا.» سپس چهار نفر پس‌نواز جواب می‌دهند: «امام رضا». سرنواز دوباره با سرِ کرنا به گنبد اشاره می‌کند و می‌نوازد: «امام رضا». پس‌نوازان جواب می دهند: «غریب».
در دست دوم کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «مولا، مولا، مولا علی بن موسی الرضا». پس‌نوازان جواب می‌دهند: «رضاجان». سرنواز ، سرکرنا را به طرف گنبد می‌گیرد و ذکر می‌کند: «یا امام غریب، یا امام رضا».
در دست سوم کرنای سرنواز ذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضاست.» بعد، طبال‌ها به عنوان شادی طبل‌های خود را به صدا درمی‌آورند. این طبل به «کوس شادمانه» معروف است. دوباره سرنواز ذکر می‌کند: «دوران دوران امام رضا دادرس بیچارگان». و پس‌نوازان پاسخ می‌دهند: «ای دادرس درماندگان» هنگامی که پس‌نوازان می‌خواهند کرنای خود را زمین بگذارند، سرنواز می‌گوید: «فریادرس» و طبال‌ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌‍کوبند.

نقاره‌خانه در ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی قرار دارد. نقاره زنی در ایوان بالای این قسمت انجام می‌شود. علاوه بر نقاره‌خانه، سقاخانه‌ی اسماعیل طلایی هم در همین صحن قرار دارد. این صحن از قدیمی‌ترین صحن‌های حرم امام رضاست که به آن صحن عتیق یا صحن کهنه هم می‌گویند.