مسجد مشیر شیراز؛ آینه تاریخ شهر

هر وقت لای کتاب‌های تاریخ را باز کردم و به دورۀ قاجار رسیدم، چیزی جز «بی‌کفایتی مسئولان و…» ندیدم ولی هر بار هم درباره یک اثر تاریخی و زیبا خواندم، یک جای کار به قاجاری‌ها ختم شد. امروز که می‌خواستم درباره مسجد مشیر بنویسم به اسم «میرزا ابو‌الحسن‌خان مشیر‌الملک» رسیدم که انگار این مسجد زیبا را بین سال‌های ۱۲۶۵ تا ۱۲۷۴ هجری قمری ساخته. میرزا ابوالحسن این مسجد را در یکی از محلات قدیمی شیراز به نام محلۀ «سنگ سیاه» کنار بازارچۀ ارامنۀ ساخته که بازاری‌ها هم از رازونیاز غافل نمانند. خب این مقاله را بخوانید تا ببینید چقدر اطلاعات جالب درباره این مسجد نوشته‌ام و اینکه چقدر اینجا زیباست.

اگر تا حالا سفر به شیراز را تجربه نکرده‌اید، پیشنهاد من این است که تعلل نکنید و به علاوۀ دیدن مناظر فوق‌العادۀ شیراز زیبای ایران و بنا‌های تاریخی و جذاب آن، بعد از اینکه در این مقاله از مجلۀ گردشگری علی‌بابا مسجد مشیر را مفصل و دقیق برایتان توصیف کردم، می‌توانید این مسجد تاریخی و دیدنی را حتما در لیست جاهایی که در شهر شیراز باید از آن دیدن کنید قرار دهید.

معرفی مسجد قدیمی سنگ سیاه

مسجد مشیر شیراز، شاهکار معماری عصر قاجار در شهر شیراز است. این مسجد در خیابان قاآنی شمالی و در نزدیکی بازار ارمنی‌ها و محلۀ ارمنی‌ها قرار دارد. در‌ واقع میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک که در آن زمان وزیر بود تصمیم گرفت این بنای بسیار زیبا را بین سال‌های ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۶ هجری شمسی در اینجا بسازد تا امروز یکی از جاهای دیدنی شیراز شود.

معماری مسجد مشیر چشم‌های هر بیننده‌ای را خیره می‌کند و به زیبایی می‌توان معماری اصیل ایرانی-اسلامی را در آن پیدا کرد. به‌طوری‌که صاحب‌نظران گفته‌اند مسجد مشیر‌الملک از نظر استحکام، حوض حیاط آن و ستون‌های سنگی، پس از مسجد وکیل همانندی ندارد و بی‌رقیب است.

مسجد مشیر که در محلۀ سنگ سیاه شیراز قرار دارد، از محله‌های قدیم این شهر است که از زمان کریم‌خان زند همچنان برقرار مانده است. در آن زمان محله‌ها کوچک‌تر و حصار شهر تنگ‌تر و با محلۀ درب کازرون نیز ادغام شد. از آن زمان تا الان به این دو محله، سنگ سیاه گفته می‌شود.

همچنین در این محله از شهر شیراز که محله‌ای تاریخی و دیدنی است، امامزاده بی‌بی دختران، مسجد ایلخانی، حمام ایلخانی، بازارچه ارامنه شیراز، کلیسای سنگ سیاه، حسینیه کردها، خانه فروغ‌الملک، خانه سعادت، خانه رضائیان، بازارچه حاج زینل و بقعه سید تاج‌الدین غریب قرار دارد. حالا چرا به این محله سنگ سیاه گفته می‌شود؟ از زمانی اینجا به سنگ سیاه معروف شد که آرامگاه دانشمند بزرگی به نام «عمربن‌عمان»، معروف به «سیبویه» در آن قرار گرفت و روی قبر آن سنگی کاملا سیاه قرار داشت.

بنای ساختمان مسجد مشیر شیراز چند شبستان و چند حجرۀ دو طبقه دارد که این حجره‌ها در زمان گذشته برای طلبه‌های علوم دینی استفاده می‌شده است و در کتاب «شیراز دلنواز» نقل شده که ابوالحسن مشیر‌الملک علاوه‌بر این مسجد بی‌نظیر، حسینیه‌ای باشکوه به اسم حسینیۀ مشیر ساخته و بخشی از اموال خود را نیز وقف آل‌عبا کرده است.

از جذابیت‌های خاص مسجد مشیر که هنگام بازدید از آن قطعا حس‌و‌حال تاریخیِ نابی به شما خواهد داد این است که ظروف قدیمی به‌جامانده از دوران قاجار در گوشه‌و‌کنار این مسجد دیدنی نگهداری می‌شود و می‌توانید آن‌ها را مشاهده کنید. البته گفته شده این ظروف برای مراسم‌های عزاداری محرم و صفر استفاده می‌شده است.

مسجد مشیر‌الملک از نظر نوع ساخت و همچنین ستون‌های سنگی حجاری‌شده، معماری آن، تزئینات فاخر و شبستان‌هایش، بعد از مسجد وکیل یکی از زیبا‌ترین مساجد شهر شیراز است. همچنین این بنا در تاریخ ۲۵اردیبهشت۱۳۵۱، با شمارۀ ثبت ۹۱۱، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نگاهی به بخش‌های مختلف مسجد مشیر

هر قسمتی از مسجد مشیر که به آن نگاهی بیندازید شما را شیفتۀ رازورمز خود خواهد کرد، اما به‌طورکلی شبستان کوچک شمالی مسجد و کاشی‌های رنگارنگ و مقرنس‌های آن نهایت زیبایی را مقابل چشمان هر بیننده‌ای به تماشا می‌گذارد و همچنین بر فراز این شبستان، دو گلدسته با کاشی‌کاری بی‌نظیری که قرار گرفته، شکوه مسجد مشیر‌الملک را دو‌چندان می‌کند.

طراحی و معماری مسجد مشیر شیراز آن‌قدر چشم‌نواز است که باعث شده است گردشگران داخلی و خارجی بسیاری برای دیدن زیبایی‌ها و ظرایف آن به شیراز سفر کنند.

ورودی مسجد

قسمت ورودی مسجد مشیر و درب اصلی آن که در ضلع شرقی مسجد قرار دارد و از سمت بازارچۀ ارامنه باز می‌شده است، به یک هشتی خیلی خاصی متصل می‌شده که در کنار دید ‌داشتن و مشرف‌بودن به حیاط مسجد، مسیر را به دو راه نیز تقسیم می‌کرده است.

مسیر سمت راست به حیاط، سرویس بهداشتی و چای‌خانه و راه‌پله‌نشین مردانه می‌رسیده و سمت چپ به سرویس بهداشتی و چای‌خانه و راه‌پله‌نشین زنانه راه داشته است.  همچنین ورودی داخلی مسجد مشیر‌الملک با ستون‌های سنگی‌ای که طراحی مارپیچی بر رویشان دارند، زیبایی مسجد را به‌محض ورود مقابل چشم‌ها می‌آورد.

حیاط و حوض

همان‌ طور که گفتیم بعد از داخل‌شدن از درب ورودی مسجد مشیر، به حیاط می‌توان دید داشت و وسط حیاط نیز حوضی مستطیل‌شکل به طول ۲۵ و عرض ۱۰ متر وجود دارد که تماما از سنگ یک‌پارچه ساخته شده است و در گذشته از آب خیرات پر می‌شده است.

محراب

قسمت محراب مسجد مشیر به طرز بی‌نظیری کاشی‌کاری‌شده است و درون آن نیز سنگ مرمری که روی آن سورۀ توحید با خط نسخ نوشته شده، قرار دارد. این قسمت یکی از دیدنی‌ترین و معنوی‌ترین قسمت‌های مسجد مشیر‌الملک محسوب می‌شود.

شبستان

در قسمت شمالی مسجد مشیر، شبستان کوچکی قرار دارد که با کاشی‌های رنگی منقوش و زیبایی تزیین شده است؛ سقف دو زاویۀ شمالی آن، با کاشی‌های دیگری مقرنس‌کاری شده است. پیشانی این شبستان، طاق‌نمای مرتفعی است که آیات قرآنی با خطوط درشت ثلث عالی بر آن نوشته شده و همچنین بر بالای این شبستان، دو گل‌دستۀ کاشی‌کاری‌شده فوق‌العاده زیبا وجود دارد.

به شبستان قسمت شمالی مسجد مشیرالملک، مقصوره نیز می‌گویند که بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته و در ضلع جنوبی این شبستان، محراب کاشی‌کاری شده و در میانۀ آن، چاه آب بزرگ و عمیقی قرار دارد که زمان فصل تابستان باعث خنک‌شدن فضا می‌شده است.

البته در سمت شرقی مسجد مشیر شیراز طاق‌نمای بلندی نیز دیده می‌شود که به شکلی بی‌نظیر با کاشی مقرنس‌کاری شده و کتیبه‌ای به خط ثلث از قرآن بر آن نوشته شده و پشت این طاق‌نما، دالان و درب بزرگ مسجد است که به سمت بازارچه ارمنی‌ها باز می‌شود.

در‌ کل مسجد مشیر سه شبستان برای فصول مختلف دارد:

• شبستان غربی که یک شبستان تابستانه است؛ در ضلع شرقیِ این شبستان، ایوان بزرگ و زیبایی قرار دارد که مانع از تابش خورشید به این شبستان می‌شده است. همچنین سقف این شبستان دولایه است و مانع از تابش آفتاب ظهر می‌شده و دیوارۀ غربی شبستان نیز به‌علت دولایه‌بودن، مانع از تابش نور آفتاب عصرگاهی به داخل می‌شده است.
• شبستان جنوبی یک شبستان بهاره است و درب و پنجره‌های متعددی دارد. در سقف آن نیز پنجره‌هایی برای خنکی بیشتر فضا قرار داده شده است.
• شبستان شمالی یک شبستان زمستانه است و در زمستان‌های خیلی سرد تنها با روشن‌کردن چند منقل زغال کاملا گرم می‌شده است. این شبستان مسجد مشیر بدون هیچ پنجره‌ای ساخته شده و تنها دو درب کوچک در انتهای راهرو دارد. کف این شبستان از کف اصلی مسجد، ۶۰ سانتی‌متر بالاتر ساخته شده که این مدل از ساخت به حفظ گرمای داخلی شبستان کمک می‌کرده است.

در سقف این شبستان چند حفره برای بیرون‌رفتن دود ناشی از منقل‌ها ایجاد شده بوده اما این شبستان به‌دلیل بلندی ایوان شمالی مسجد، در روبه‌روی آن، هیچ جریان بادی را حس نمی‌کند.

شاه‌نشین‌های زنانه و مردانه

اطراف مسجد مشیر، در چند نقطۀ آن پلکان‌هایی ساخته شده و قرار گرفته که به طبقۀ دوم مسجد و برخی از آن پله‌ها نیز به پشت‌بام مسجد می‌رسد. در طبقۀ دوم مسجد مشیر‌الملک که تنها در ضلع شمالی و شرقی مسجد (ضلع جنوبی مسجد) ساخته شده است، اتاق‌هایی قرار دارد که بیشتر آن‌ها با یکدیگر مرتبط است.

نورگیرهای این اتاق‌های طبقۀ دوم در سقف آن‌ قرار دارد و به صورت شیشه‌ای و با ارتفاع ۵۰ سانتی‌متر تا ۸۰ سانتی‌متر از کف پشت‌بام ساخته شده‌ است.

چای‌خانه

قسمت چای‌خانۀ مردانه، هنگام ورود در سمت راست مسجد و چای‌خانۀ زنانه نیز در سمت چپ مسجد مشیر قرار دارد. در واقع اینجا محل پذیرایی از افراد، مخصوصا در ماه محرم و صفر بوده است.

ایوان‌ها

در قسمت‌های شمالی، شرقی و غربی صحن مسجد مشیر، ایوان‌هایی بسیار زیبا و به‌لحاظ معماری بسیار خلاقانه‌ای ساخته شده است. ایوان شمالی مسجد مشیر‌الملک، معروف به طاق چهار‌کاسه، یکی از زیبا‌ترین شاهکار‌های معماری ایرانی-اسلامی است که با کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، کتیبه‌های زیبا، محراب و ازاره سنگی تزیین شده است و بر فراز آن دو گلدستۀ معروف مسجد مشیر شیراز و ساعت تاریخی و مشهور آن تعبیه شده است.

در قسمت پیشانی ایوان شمالی، کتیبه‌ای قرآنی به خط ثلث عالی که پایین آن تاریخ ۱۲۷۰ هجری قمری به چشم می‌خورد نیز وجود دارد. مقرنس‌کاری‌های این ایوان علاوه‌بر زیبایی بی‌نظیر خود، کارکرد گرمایشی برای شبستان زمستانه دارد. ایوان شمالی مسجد مشیر به طاق مروارید نیز مشهور است.

در مقابل ایوان غربی و به قرینۀ آن، ایوان شرقی قرار دارد که با کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری و کتیبۀ قرآنی تزیین شده است و ایوان شرقی از طریق دالان و درگاه بزرگی به بیرون مسجد راه پیدا می‌کند. اما ایوان غربی علاوه‌بر تمامی این تزیینات، در پشت آن شبستان بزرگ مسجد قرار دارد که پوشش طاق و گنبد این شبستان بر روی ۱۰ ستون سنگی یکپارچه قرار گرفته است. این ستون‌ها به‌صورت پیچ‌پیچی تراش خورده‌ است.

در ضلع جنوبی ایوان غربی نیز محرابی کاشی‌کاری شده قرار دارد که بر این محراب عبارت «حسب الفرمایش جناب مشیرالملک مملکت فارس کتیبه العبد الجانی علی عسکر الارسنجانی ۱۲۸۹» نوشته شده است.

پشت‌بام

از طریق پلکان‌ مختلف تعبیه شده در مسجد مشیر می‌توان ابتدا به طبقۀ دوم مسجد و قسمت شاه‌نشین آن و سپس به پشت‌بام مسجد رسید. نور اتاق‌های شاه‌نشین نیز از شیشه‌های قرار گرفته در پشت‌بام این مسجد تامین می‌شود که جلوه و زیبایی خاصی به این فضا بخشیده است.

ساعت مسجد مشیر

ساعت مسجد مشیر که حسابی این مسجد را علاوه‌بر تمام زیبایی‌ها و نکات معماری آن مشهور ساخته، در واقع اولین ساعتی است که وارد شهر شیراز شده است. این ساعت ساخت کشور انگلستان است که هر ۱۵ دقیقه یک زنگ و رأس هر ساعت، به تعداد عدد آن ساعت زنگ می‌زده است.

صدای زنگ ساعت مسجد مشیر در آن زمانی که شهر شیراز وسعت چندانی نداشته، در اکثر نقاط این شهر شنیده می‌شده و بیشتر جنبۀ اطلاع‌رسانی داشته است. همچنین صفحۀ این ساعت از جهت غرب و شرق مسجد نیز دیده می‌شود.

عددهای ساعت مسجد مشیر در ابتدا انگلیسی بودند اما به‌دلیل توجه و تاکید میرزا ابولحسن مشیر‌الملک بر زبان فارسی، آن‌ها را به اعداد فارسی تبدیل کردند که همین ویژگی باعث خاص‌ترشدن این ساعت تاریخی می‌شود.

اطراف این ساعت که قدمتی بیش از ۱۷۰ سال دارد، با کاشی‌کاری و معرق‌کاری تزیین شده است و جلوۀ بسیار زیبایی به آن بخشیده است. همچنین خالی از لطف نیست که بدانیم این ساعت قدیمی‌ترین ساعت شیراز است و در دوران قاجار تنها ۲ ساعت بر فراز بناهای تاریخی آن نصب شد که یکی ساعت مسجد مشیرالملک و دیگری ساعت حرم شاه‌چراغ بوده است.

پس بی‌دلیل نیست که همین ساعت جذاب تبدیل شده است به یکی از چیزهای دیدنی و مکان‌های گردشگری شیراز که تاریخچۀ طول‌ و‌ درازی را به زبان ساده برای ما بازگو می‌کند!

بهترین زمان بازدید از مسجد مشیر

شاید بهتر است بگوییم بهترین زمان سفر به شیراز که با فصل بهار و پیچیدن بوی نارنج در شهر آغاز می‌شود، مخصوصا در اردیبهشت‌ماه، بهترین زمان بازدید از مسجد مشیر و زیبایی‌هایش است که متناسب با فصل نیز می‌توان به‌راحتی از شبستان بهارۀ آن بازدید کرد و نهایت لذت را از این سفر جذاب و مسجد تاریخی شیراز برد.

ساعات بازدید از مسجد مشیر

ساعات دسترسی مسجد مشیر، همه‌روزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ برقرار و مدت زمان بازدید از آن ۱ ساعت است.

آدرس مسجد مشیر

مسجد مشیر واقع در استان فارس، شیراز، محلۀ سنگ سیاه، خیابان قاآنی، کوی دربند مشیر و کنار بازارچه ارمنی‌ها قرار دارد.

برای دسترسی به مسجد مشیر می‌توانید از نقشه متروی شیراز هم استفاده کنید.

مسجد مشیر شیراز روی گوگل مپ

مسجد مشیر، آخر تکنولوژی عصر قاجار!

امکان ندارد به شیراز سفر کنید و جزو واجبات سفر شما بازدید از مسجد مشیر در کنار ده‌ها جاذبۀ دیگر این شهر تاریخی و فوق‌العاده جذاب نباشد. مسجدی که زمانی به‌خاطر ساعت ساخت انگلیس بالای ایوانش که از آخرین تکنولوژی‌های آن زمان محسوب می‌شده است مشهور و زبانزد بوده است تا الان که ساعتِ خواب‌رفتۀ بالای طاق آن از ابتدایی‌ترین تکنولوژی‌های قرن ما محسوب می‌شود!

اما علاوه‌بر ساعت فرنگی با اعداد فارسیِ مسجد مشیرالملک، معماری و نوع تزیینات داخلی این مسجد نیز نقل زبان‌هاست. به‌طوری‌که لازم نیست حتما شخصا معمار باشید یا چیزی از معماری بدانید تا به محض دیدن سقف‌ها و طاق‌ها و دیوار‌های این مسجد از زیبایی آن حیرت‌زده شوید!

در واقع مسجد مشیر شیراز در کنار مسجد نصیرالملک و حرم شاه‌چراغ می‌تواند یکی از منبع‌های گردشگری بی‌نظیر برای درک حقیقی معماری ایرانی-اسلامی در کنار بوی نارنج شیراز و راز‌های بسیار آن باشد!