قنات مون اردستان؛ شاهکار مهندسی دوران پیش از اسلام

قنات‌ها پدیده‌های منحصربه‌فردی هستند که ساخت آن‌ها حاصل مهارت مقنیان، دانش گذشتگان و شرایط اقلیمی محیط بوده است. در بسیاری از نقاط ایران، این کانال‌های آبی شگفت‌انگیز که به آن‌ها کاریز هم می‌گویند در بطن زمین بی‌سر و صدا جریان دارند و کمتر حیات پرتکاپوی خود را به‌رختان می‌کشند. قنات مون اردستان هم یکی از همین کانال‌های آبی زیرزمینی است که ویژگی‌های منحصر به‌فردی دارد و از جاهای دیدنی اصفهان به حساب می‌آید.

این کاریز به قنات دو طبقه هم شهرت دارد و یکی از جاهای دیدنی اردستان است که به‌دلیل برخورداری از ساختار ویژه در دنیا شناخته شده است. این شاهکار علم مهندسی تنها قنات جهان است که در دو طبقه ساخته شده است. با من در مجله گردشگری علی‌بابا همراه باشید تا این سازه بی‌نظیر را بهتر بشناسید.

قنات مون کجاست؟

قنات مون یکی از جاهای دیدنی اصفهان است که در شهرستان زیبای اردستان، خیابان شهید فائق، ابتدای کوچه نهضت قرار گرفته است. خوب است بدانید اردستان یک شهر کوچک و بسیار باصفاست که در ۱۲۰ کیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار گرفته است.

عکس از: سایت Google Maps

لوکیشن قنات مون روی گوگل مپ

تاریخچه قنات مون

در نزدیکی آخرین زنجیره از رشته کوه‌های مرکزی، دشتی وسیع و گرم و خشک قرار دارد که اصطلاحا به آن کویر می‌گویند. این کویر با میزان بارندگی اندک و میزان تبخیر بالا جولانگاه آفتابی سوزان است. برای مردمان این سرزمین، دسترسی به آب یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها به حساب می‌آید.

عکس از: سایت Google Maps

با این حال، در طول تاریخ در این ناحیه هم روستاها و شهرهایی به‌وجود آمدند و توسعه یافتند که قدمت بعضی از آن‌ها به هزاران سال می‌رسد. همه این‌ها مدیون تلاش حفاران چالاکی است که آب را با قنات مون از اعماق خاک بیرون آورده‌اند و به سرسبزی و ادامه حیات در این سرزمین کمک کرده‌اند.

از آن‌جایی که در مناطق گرم و خشک چشمه‌های آب وجود ندارد، قنات‌ها حفر شده‌اند تا مردم این نواحی بتوانند به‌طور پیوسته به آب دسترسی داشته باشند. قنات‌های اولیه ابتدا گودالی بوده‌اند که پس از مدتی تونل‌های افقی روی آن‌ها زده شده تا آب به‌آسانی در آن‌ها جریان پیدا کند. تا بوده، قسمت عمده آبیاری در فلات مرکزی ایران از طریق کاریزهایی مثل قنات مون انجام شده است.

عکس از: سایت Google Maps

ساختمان بسیاری از قنات‌های ایران به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. در این دوره است که کاریزها از ایران به مصر و هندوستان راه پیدا کردند. در دوران اشکانی و پس از آن در دوره ساسانی هم ساخت قنات به‌شکل قابل توجهی گسترش پیدا کرد؛ تا جایی که نهایتا ایرانیان این فناوری را به اقصا نقاط جهان صادر کردند.

قنات مون هم یکی از همین کاریزهاست که براساس شواهد موجود، ساخت آن به دوران پیش از اسلام و دوره حکمرانی سلسله کیانیان و اشکانیان بازمی‌گردد. یعنی، این قنات چیزی در حدود ۸۰۰ سال قدمت دارد.

قنات مون پیشینه‌ای اسطوره‌ای دارد. برخی بانی حفر آن را کاوه آهنگر می‌دانند. اما بعضی دیگر عقیده دارند که در گذشته‌های دور یکی از مقنیان خبره یزد جریان آب‌های زیرزمینی را در این ناحیه کشف و مردم این شهر را به ساخت قنات ترغیب کرده است. بعدتر، یعنی در قسمت «افسانه تا واقعیت» همین مقاله داستان مقنی یزدی و نقش او را در حفر قنات دو طبقه اردستان به تفصیل برایتان شرح می‌دهیم.

عکس از: سایت Google Maps

قنات مون در طول عمرش چندین بار در قسمت‌هایی که دارای خاک سستی بوده دچار ریزش شده است. بسته به میزان ریزش، در طول تاریخ بارها اقدامات لازم برای رفع این مشکل به‌عمل آمده است. در مناطقی که میزان ریزش کم بوده، خاک را خارج کرده و برای جلوگیری از تکرار این ماجرا آن محدوده را با سنگ و آجر مسقف کرده‌اند.

بعضی وقت‌ها هم میزان ریزش به‌قدری بوده که باعث بند آمدن آب شده؛ در این حالت، تجمع آب باعث افزایش تخریب قنات شده و اصطلاحا آن را پشته کرده است. در چنین شرایطی، مقنیان ابتدا آب را از آن محل خارج کرده و سپس، از کنار محل تخریب شده مجرای تازه‌ای را حفر کرده‌اند. این مسیر جدید، مجرای قدیمی را دور زده و به کانال اصلی می‌رسد.

امروزه، تنها رختشوی‌خانه فعال در استان اصفهان کنار قنات مون قرار دارد. این قسمت در سال ۱۳۹۶ بازسازی شده و جزو معدود رختشوی‌خانه‌ها در کل ایران است که همچنان به فعالیت‌اش ادامه می‌دهد. در حال حاضر، وظیفه نگهداری و رسیدگی به این سازه برعهده سازمان میراث فرهنگی اصفهان بوده و خوشبختانه از شرایط مطلوبی برخوردار است.

عکس از: سایت Google Maps

قنات مون دو طبقه استثنایی با ساختار شگفت‌انگیزش سرانجام نظر کارشناسان ایرانی و بین‌المللی را به خودش جلب کرد. به این ترتیب، در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۵ و در خلال چهلمین اجلاس یونسکو که در شهر استانبول برگزار می‌شد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

با پایین رفتن از پله‌ها و قدم گذاشتن در محوطه قنات مون اردستان وارد فضای اساطیری و خارق‌العاده‌ای می‌شوید که صدای جریان آب در آن انعکاس دارد. این جریان پیوسته، گویی از قلب تاریخ می‌آید و خاطرات نسل‌هایی را روایت می‌کند که از ۸۰۰ سال پیش تاکنون جان و زمین‌های‌شان را با این آب سیراب کرده‌اند.

وجه تسمیه قنات مون

از آن‌جا که این قنات در محله «مون» واقع در شهر اردستان قرار دارد به قنات مون شهرت یافته است. این قنات دو طبقه هنوز هم بخش قابل توجهی از آب شرب این منطقه را تامین می‌کند و از جاهای دیدنی اصفهان به حساب می‌آید.

عکس از: سایت Google Maps

معماری قنات مون

قنات دوطبقه مون از یک چاه اصلی سرچشمه می‌گیرد که در کنار امام‌زاده اسماعیل واقع است. مردم بومی به این چاه اصلی مادرچاه دوقلو می‌گویند. دلیلش هم این است که از دو میله مجاور هم تشکیل شده که به‌صورت موازی روی یکدیگر قرار دارند. تامین آب کاریز یا قنات مون به‌عهده مادرچاه است.

چاه بالایی ۲۷ متر و چاه پایینی با احتساب دهانه کوره قنات ۳۱ متر عمق دارند. بنابراین، به‌طور کلی می‌توان عمق مادرچاه را ۳۱ متر تخمین زد. خوب است بدانید، میزان آب‌دهی این چاه مادر در هر ثانیه ۶۰ لیتر است.

عکس از: سایت Google Maps

طول قنات مون به ۴ کیلومتر می‌رسد و از ۳۰ میله عمودی تشکیل شده که می‌توانند آب آشامیدنی ۲۰۰ نفر را تامین کنند. میل چاه‌ها از بالا درست مانند دانه‌های زنجیر به‌نظر می‌رسند و وظیفه آن‌ها هوادهی، لایروبی و مشخص کردن جهت کاریز است.

اولین میله‌های این قنات دو طبقه در محله «محال» قرار گرفته‌اند. اما دهانه اصلی آن چنان‌که پیش‌تر هم گفتیم در محله‌ای به نام «مون» واقع است. وقتی در مقابل دهانه اصلی این کاریز قرار می‌گیرید، ابتدا به آب قنات بالایی و پس از آن به آب قنات پایینی دسترسی خواهید داشت.

آب خروجی که به سه قسمت تقسیم می‌شود برای مواردی مثل سیراب کردن اهالی روستای تلک‌آباد و آبیاری زمین‌های کشاورزی کاربرد دارد.

عکس از: سایت Google Maps

قنات مون از هر نظر یکی از شاهکارهای مهندسی دوران پیش از اسلام به حساب می‌آید. در طول فرآیند احداث آن، ابتدا رشته قنات طبقه رویی حفر شده و برای حفر قنات زیرین، مسیر کاریز را در اطراف میل چاه ۱۸۰ درجه دور زده‌اند.

این کار علاوه بر کمک به عبور آب از اطراف چاه اول موجب جلوگیری از قرارگیری حلقه بعدی در فاصله نزدیکی از حلقه ابتدایی شده و روند احداث چاه دوم را ساده‌تر کرده است.

عکس از: سایت Google Maps

سپس، میل چاه را به سمت پایین امتداد داده و رشته دیگر را حفر کرده‌اند. بی‌تردید، دلیل اصلی حفر قنات مون دو طبقه، وجود دو سفره مستقل آب زیرزمینی بوده که هر یک از طریق یکی از قنات‌ها قابل دستیابی بوده‌اند. مجموع این عوامل ثابت می‌کند که مقنیان و آب‌شناسان آن دوران تا چه اندازه باهوش و باکفایت بوده‌اند.

قنات دو طبقه مون

قنات دو طبقه مون یکی از جاهای دیدنی اردستان با ساختاری منحصر به‌فرد است که تنها یک نمونه از آن در جهان وجود دارد.

در این قنات به‌جای یک مجرا دو دالان قرار گرفته که یکی از آن‌ها با فاصله‌ای در حدود ۴ متر در بالای دیگری جا دارد. یعنی، این سازه از مبدا تا مظهر قنات مون دارای دو طبقه زیر و روست. معماری این کاریز و شرایط طبیعی آن به‌گونه‌ای است که آب طبقه بالا به طبقه پایین نفوذ نمی‌کند. مجرا یا دالان‌های قنات دو طبقه مون با ارتفاع ۱۲۰ سانتی‌متر و عرض ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر بنا شده است.

عکس از: سایت Google Maps

زمین‌هایی که از نظر سختی و نرمی متعادل باشند بهترین بستر برای حفر قنات مون به حساب می‌آیند. خاک خوب دارای چسبندگی، بو و شیرینی مناسب است. وجود ریگ در خاک هم به دوام آن کمک کرده و از سایش بی‌رویه آن جلوگیری می‌کند.

خوب است بدانید، خاک قنات دو طبقه مون تمام این ویژگی‌ها را دارد. طعم و مزه آب قنات بالایی از آب قنات زیرین بهتر است. به‌علاوه، آب قنات بالا در تابستان خنک است. در حالی‌که آب قنات پایین در تابستان سنگین و گرم است.

عکس از: سایت Google Maps

به جرات می‌توان پیچیده‌ترین نکته در حفر قنات مون را دانش استادانی دانست که به‌طور کامل در علم زمین‌شناسی تبحر داشته و با تکیه بر آگاهی و مهارت‌شان این قنات را حفر کرده‌اند. این مقنیان با تجربه توانسته‌اند دو لایه از خاک مناسب را شناسایی کنند که دارای شیبی ملایم و آبی کافی و دائمی است.

طول قنات مون بین ۳.۵ تا ۴ کیلومتر بوده و فاصله بین میله‌های چاه چیزی در حدود ۲۵ تا ۳۰ متر است. این کاریز به دو بخش خشک‌کار و آب‌ده تقسیم می‌شود. آب‌ده قنات جایی است که آب قنات را تامین می‌کند و معمولا از چاه گمانه شروع می‌شود و پس از آن تا مادرچاه و کوره‌های فرعی امتداد پیدا می‌کند.

عکس از: سایت Google Maps

در قسمت آب‌ده از دیواره‌ها و کف قنات آب به داخل آن نفوذ کرده و از طریق خشک‌کار به خارج راه دارد. برای بازدید از این قنات تاریخی باید ۳۰ تا ۴۰ پله را طی کنید و به قلب زمین بروید. به این ترتیب، وارد محوطه‌ای می‌شوید که جوی آبی در آن جریان داشته و هوای گرم و مرطوبی دارد. احتمالا با دیدن ماهی‌های شناور در آب شگفت‌زده خواهید شد.

ویژگی اصلی قنات مون

اصلی‌ترین ویژگی قنات مون این است که آب رشته بالا و رشته پایین بدون نفوذ به یکدیگر روی هم حرکت می‌کنند. دلیل‌اش هم این است که سختی آب هر یک از طبقات با دیگری تفاوت دارد.

عکس از: سایت Google Maps

خوب است بدانید، رشته قنات بالایی آبی سبک، شیرین و خنک دارد. به این ترتیب، مخصوصا در زمان‌های قدیم آب این قنات به مصارف خوراکی می‌رسید. در حالی‌که، رشته قنات پایین دارای آبی با املاح بیشتر و دمای بالاتر است.

از این رو، آب قنات پایینی پیش‌تر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی، راه انداختن چرخ آسیاب و شست‌وشو استفاده می‌شده است. از دیگر ویژگی‌های جالب قنات دوطبقه مون این است که در صورت مسدود شدن هر یک از رشته‌ها، آب آن به طبقه دیگر منتقل شده و از آن طریق جریان پیدا می‌کند.

از افسانه تا حقیقت

ساکنان بومی اردستان داستان‌های متفاوتی را درباره ساخت این قنات دو طبقه روایت می‌کنند. براساس یکی از این روایات، بانی قنات مون فردی به‌نام مقنی یزدی است که در مسیر سفرش به اردستان می‌رسد و شب را در این شهر اقامت می‌کند.

عکس از: سایت Google Maps

شب‌هنگام و درست در حالی‌که مقنی تلاش می‌کرد بخوابد، صدای آب‌های زیرزمینی را می‌شنود و متوجه می‌شود که زیر پایش سفره‌های آب در جریان هستند. صبح روز بعد، او به اهالی سفارش می‌کند در این منطقه قناتی را حفر کنند.

از قرار معلوم، این مقنی ماهر پس از مدتی دوباره به اردستان برمی‌گردد و متوجه می‌شود حفر قنات به‌شکلی بوده که از تمامی ظرفیت آب‌های زیرزمینی استفاده نشده؛ بنابراین، پیشنهاد می‌کند یک قنات موازی دیگر با عمق مناسب در همین مکان حفر شود. به این ترتیب، کار احداث دالان بعدی زیر نظر مقنی یزدی آغاز می‌شود.

عکس از: سایت Google Maps

گفتنی است گروه دیگری از بومیان منطقه عقیده دارند کاوه آهنگر که خود از اهالی اردستان بوده قنات مون را حفر کرده است.

مسیر دسترسی به قنات مون

اگر قصد دارید از تهران و با استفاده از اتوبوس یا خودروی شخصی به‌سمت قنات مون حرکت کنید ابتدا باید مسیری ۳۶۴ کیلومتری، آسفالته و راحت را پشت سر بگذارید تا پس از گذشت ۴ یا ۵ ساعت به اردستان برسید. سپس، با اندکی پرس‌وجو یا با استفاده از گوگل‌مپ می‌توانید خیابان فائق و کوچه نهضت را پیدا کرده و از این مکان تاریخی دیدن کنید.

عکس از: سایت Google Maps

اما اگر قصد سفر با قطار را دارید، اول باید بلیط تهران به زواره را تهیه کنید. خوشبختانه، امروزه انواع قطارهای سریع‌السیر و مجهز با کوپه‌های دربست در این مسیر رفت‌وآمد می‌کنند. فاصله تهران تا زواره ۳۷۱ کیلومتر است. بنابراین، سفرتان زیاد طول نمی‌کشد. پس از رسیدن به زواره، کافی است سوار تاکسی شده و به‌آسانی خودتان را به اردستان برسانید. خوب است بدانید، اردستان در ۱۰ کیلومتری شهر زواره قرار دارد.

از سوی دیگر، اگر مسافرت با هواپیما را ترجیح می‌‌دهید لازم است بلیط تهران به اصفهان را خریداری کرده و پس از رسیدن به این شهر خیال‌انگیز با استفاده از خودرو فاصله‌ای ۱۵۲ کیلومتری را طی کنید تا به اردستان و نهایتا به کاریز مون برسید.

بهترین زمان بازدید از قنات مون

قنات مون در یک منطقه کویری با آب‌وهوای بسیار گرم و خشک قرار دارد. بنابراین، بهترین زمان سفر به این ناحیه اواخر پاییز، زمستان و اوایل بهار است.

در روزهایی مانند تعطیلات نوروزی، حال‌وهوای این منطقه تغییر می‌کند و تعداد بسیار زیادی از گردشگران به تماشای این کاریز باستانی می‌آیند. البته، در چنین ایامی، هزینه سیر و سفر بیش‌تر از همیشه بوده و جاهای دیدنی اصفهان به‌ویژه کاریز مون بی‌اندازه شلوغ است.

عکس از: سایت Google Maps

با این حال، اگر دوست دارید در فضایی شاد و سرشار از انرژی مثبت از این مکان بازدید کنید، بهتر است تعطیلات نوروز را انتخاب کنید. در غیر این‌صورت می‌توانید در ماه‌های خنک سال به‌ویژه در دی و بهمن به این ناحیه سفر کنید. خوب است بدانید، دیدن قنات دوطبقه مون در کلیه روزهای هفته امکان‌پذیر و رایگان است.

امکانات رفاهی قنات مون

متاسفانه، پس از جست‌وجوی فراوان در وب‌سایت‌های مختلف به این نتیجه رسیدم که گویا ساختمان قنات امکانات رفاهی خاصی ندارد. با این حال، به‌دلیل قرارگیری این کاریز در میان اردستان شما به‌راحتی می‌توانید از تسهیلات موجود در شهر استفاده کنید و به رستوران‌ها، کافی‌شاپ‌ها و پارک‌های نزدیک بروید. با این حال، از شما خواهش می‌کنیم اگر به قنات مون سفر کردید، ما را هم در جریان امکانات آن قرار دهید.

عکس از: سایت Google Maps

جاهای دیدنی نزدیک به قنات مون

اردستان یک شهر زیبا و تاریخی است که دیدنی‌های فراوانی دارد. بنابراین، در نزدیکی قنات دو طبقه مون هم می‌توانید جاذبه‌های گردشگری متعددی را پیدا کنید. در ادامه، برخی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی اردستان را به شما معرفی می‌کنیم که در فاصله کمی با این کاریز قرار دارند.

عکس از: سایت Google Maps

– قلعه سنگ بست زواره

قلعه سنگ بست زواره یکی از جاهای دیدنی اصفهان است که با کاریز مون تنها ۱۴.۹ کیلومتر فاصله دارد. این سازه باستانی با قدمتی در حدود ۹۰۰ سال در زمان سلجوقیان بنا شده و پس از قلعه الموت یکی از مستحکم‌ترین دژهای تاریخی ایران به حساب می‌آید.

علی بابا