مسجد گوهرشاد مشهد؛ استوار در هیاهوی تاریخ

اگر قصد سفر به مشهد را دارید، احتمالا یکی از مقصدهای اصلی شما مسجد گوهرشاد خواهد بود. اگر سری به تاریخ معاصر ایران بزنید، متوجه خواهید شد که مسجد گوهرشاد فصل بسیار مهمی را در تاریخ به نام خود ثبت کرده است! این مسجد هم مثل باغ وکیل آباد  یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر است.

این مسجد که در مجاورت حرم امام هشتم(ع) ساخته شده است، با گنبد آبی و عظیم خود چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. کمتر پیش می‌‌آید که زائری از زائران حرم به مشهد آمده باشد، اما سری به این مسجد تاریخی و پرسابقه نزند. صرف نظر از اهمیت زیاد این بنا به لحاظ  سیاسی و تاریخی، نمی‌توان منکر زیبایی معماری بی‌بدیل آن شد.

از نکات دیگری که می‌توان راجع به این مسجد ذکر کرد، این است که مسجد گوهرشاد با هشت ورودی کوچک و بزرگ به حرم امام رضا (ع) وصل شده است و با داشتن صحنی به مساحت  ۲ هزار و ۸۵۰ متر مربع، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بناهای آستان قدس رضوی به حساب می‌آید.

پس از گذشت سال‌ها مسجد گوهرشاد علاوه بر اینکه یکی از جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌آید، هنوز هم مکان فوق‌العاده‌ای برای اقامه نماز جماعت و برگزاری مراسم‌های فرهنگی و سیاسی است! با این مقدمه کوتاه به سراغ تاریخچه، معماری و در کل معرفی کامل مسجد گوهرشاد مشهد می‌رویم. با ما همراه باشید.

سفر به مشهد نیازمند هزینه زیاد نیست، اگر دلتان برای زیارت تنگ شده است، می‌توانید سفری کم‌هزینه و راحت هم به مشهد داشته باشید.

علت ساخت مسجد گوهرشاد مشهد

قرن هشتم و در دوران حکومت تیموریان، پرجلوه‌ترین بناهای معماری اسلامی در مساجد زیبا و شکیل خلاصه می‌شد. گوهرشاد که از بانوان بزرگ و نامور کشور بود، دستور ساخت این مسجد را در سال ۸۱۸ قمری داد.

رزرو تور اهواز مشهد از راستین گشت بهترین سایت گردشگری

گوهرشاد دختر یکی از امیران بزرگ تیموری به نام امیر غیاث‌الدین ترخانی بود که در سن ۱۶ سالگی به عقد همسری شاهرخ، فرزند ارشد تیمور و جانشین او درآمد.

روایات حاکی از آن است که گوهرشاد زنی بسیار پاکدل و مذهبی بود که تمایل زیادی به ائمه اطهار داشت. به همین خاطر دستور داد مسجدی بزرگ و زیبا در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) ساخته شود تا بعد از مرگ نیز، مدفن او باشد.

افسانه‌های زیاد دیگری نیز از روند ساخت این مسجد وجود دارد که شاید معروف‌ترین آنها داستان عشق جوان کارگری است که دل به گوهرشاد بسته بود. رفت‌وآمد بانو و سرکشی به کارگران برای نظارت بر ساخت مسجد، باعث شد که این جوان بی‌نوا عاشق بانو گوهرشاد شود و عشق خود را ابراز کند. گوهرشاد از او خواست که چهل روز اعتکاف کند و از خانه بیرون نیاید. بعد از چهل روز جوان کارگر از بند عشق زمینی رها شده و عشقی آسمانی یافته بود!

از این گونه افسانه‌ها و اسطوره‌ها درباره مسجد گوهرشاد بسیار زیاد است که گاهی بسیار غم‌انگیزند. اما شاید هیچ‌چیز به‌اندازه قتل خود گوهرشاد ناراحت‌کننده و تراژیک نباشد.

گوهرشاد در اثر دسیسه تعدادی از سیاستمداران و در جریان قیام میرزا ابوالقاسم بابر در هرات به قتل رسید. گوهرشاد در زمان مرگ ۸۸ سال داشت و درنهایت در همان شهر هرات و در جوار همسرش و پسرش بایسنقر میرزا به خاک سپرده شد.

پلان مسجد گوهرشاد مشهد

ساخت این مسجد همزمان با دوره ساخت مساجد زیبا و کلاسیک چهار ایوانی بوده است. این مسجد که پلان مربعی دارد، دو درب بسیار بزرگ دارد که یکی به‌عنوان درب ورودی و دیگری درب خروجی به حساب می‌آید.

همچنین چهار ایوان بسیار بزرگ در صحن مربعی آن ساخته شده که در میان این ایوان‌ها نیز شبستان‌هایی بسیار زیبا و شکیل جای گرفته است.

معمار اصلی این بنا، قوام‌الدین شیرازی بوده است که یکی از به نام‌ترین معماران ایرانی است. تزئینات گچ‌بری و رنگ‌های زرد و آبی که اصلی‌ترین رنگ‌های هنر اسلامی است، از دیگر خصوصیات فوق‌العاده این مسجد به شمار می‌آید.

از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد این بنا می‌توان به‌شکل قرینه ایوان‌های آن اشاره کرد. همچنین طاق‌های گنبدی و مناره‌های که سال‌ها از سبک خاص معماری ایرانی-اسلامی به شما می‌رفت، باعث شده که زیبایی این مسجد صدچندان شود.

سراسر مسجد پُر از آیات قرآن و احادیث مختلف است که با خط زیبای ثلث روی کاشی‌ها حکاکی شده است.

در ادامه به برخی دیگر از مهم‌ترین خصوصیات معماری مسجد گوهرشاد می‌پردازیم.

گنبد و مناره مسجد گوهرشاد مشهد

همان گونه که گفتیم اگر به مشهد بروید بعید است که گنبد و مناره‌های زیبای مسجد گوهرشاد چشم و دلتان را نبرد. گنبد مسجد گوهرشاد که حدود ۴۱ متر ارتفاع دارد، از آجر لعاب‌دار (به رنگ آبی) ساخته شده است. کتبیه‌ای روی این گنبد وجود دارد که با خط کوفی نوشته شده است.

در کنار این گنبد، دو مناره بسیار زیبای طلایی با ارتفاع حدود ۴۳ متر نیز ساخته شده است. این مناره‌ها روی زمین ساخته شده و سپس در کنار گنبد این مسجد بالا کشیده شده‌ است.

زیبایی این گنبد و مناره‌ها به‌شدت چشم‌نواز و روح‌انگیز است.

ایوان مقصوره؛ بزرگ‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد

همان گونه که ذکر کردیم، مسجد گوهرشاد ۴ ایوان بسیار بزرگ دارد. اما بزرگ‌ترین ایوان که به نام ایوان مقصوره شناخته می‌شود، نسبت به دیگر ایوان‌های این مسجد شهرت بیشتری دارد.

این ایوان در بخش جنوبی و به‌سمت قبله‌ صحن واقع شده است. طول این ایوان تقریبا ۳۷ متر و ارتفاعش به ۵ متر می‌رسد. گنبد مسجد گوهرشاد روی این ایوان ساخته شده و منبر معروف این مسجد که به نام منبر صاحب‌الزمان شناخته می‌شود نیز در این ایوان قرار گرفته است. ملات ساخت این ایوان تماما از سنگ مرمر بوده و کتیبه تاریخی بایسنقر (نوه گوهر شاد و از بهترین خوشنویسان خط ثلث) در پیشانی این ایوان حک شده است. همچنین در این ایوان به سال ساخت و معمار مسجد گوهرشاد نیز اشاره شده است.

از دیگر خصوصیات جالب توجه این ایوان، می‌توان به محراب بسیار زیبا و سنگی آن اشاره کرد که در اطراف آن کتبیه‌هایی با آیات قرآن و کاشی‌های معرق زیبا تزئین شده است.

ایوان ساده در قرینه با ایوان مقصوره

بعد از ایوان مقصوره باید به سراغ ایوان ساده برویم که دقیقا با این ایوان قرینه شده است و رو به قبله است.

این ایوان نیز مانند ایوان مقصوره سرشار از زیبایی هنر اسلامی و به‌خصوص خوشنویسی است. از جالب‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به پیشانی آن اشاره کرد که مزین به‌نوعی کتبیه است که درباره مرمت این بنا در دوره شاه عباس صفوی است.

از دیگر کتبیه‌های این ایوان می‌توان به آیات قرآن اشاره کرد که در کفشداری ۱۱ و ۱۲ و همچنین پیشانی خود ایوان حکاکی شده است. امضای این آثار خوشنویسی مربوط به محمدرضا امامی اصفهانی است.

ایوان غربی مسجد گوهرشاد مشهد

این ایوان که در ضلع غربی مسجد واقع شده در گذشته به بازار متصل بوده اما در حال حاضر با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط است.

سابقا کانال آبی از این ایوان عبور می‌کرده است تا منبع آبی مسجد را فراهم کند. به همین خاطراست که به آن ایوان آب می‌گفتند. این ایوان نیز مانند دیگر ایوان‌های مسجد گوهرشهاد مزین به سوره‌هایی از قرآن است که با خط بنایی روی آن مرقوم شده است.

ایوان شرقی مسجد گوهرشاد

از قدیم به این ایوان، ایوان حاج حسن می‌گفته‌اند. در حال حاضر ایوان شرقی به رواق امام خمینی در صحن حرم متصل است. کاشی‌های این ایوان نیز مزین به نوشته‌هایی با خط کوفی معلقی است.

مساجد چهار ایوانی نمونه‌های اولیه‌ای از بناهای هنر ایرانی اسلامی است اما شاید بهترین مثالی که برای مساجد چهار ایوانی بتوان زد، همین مسجد گوهر شاد است.

شبستان‌های مسجد گوهرشاد مشهد

از دیگر شگفتی‌های مسجد گوهرشاد می‌توان به شبستان‌های بی‌نظیر آن اشاره کرد.

شبستان‌ها، فضاهایی در مساجدند که مسقف بوده و ستون‌های فراوان دارند و از طرف دیگر با صحن اصلی مسجد مرتبط‌اند. البته نمی‌توان گفت که ستون‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از شبستان‌هایند چرا که مساجد معماری عثمانی بدون ستون هستند. شاید زیباترین و بهترین شبستان‌ها را بتوان در معماری مسجد امام اصفهان و مسجد گوهرشاد دید!

عموماً کاربرد شبستان‌ها در مساجد برای برگزاری نماز جماعت بوده است. در حال حاضر علاوه بر برگزاری نماز، فعالیت‌های فرهنگی نیز در شبستان مساجد بر پا می‌شود.

مسجد گوهرشاد شبستان‌های فراوانی دارد که هریک به لحاظ زیبایی و هنر، منحصربه‌فرد است.
نکته‌ای که باید در نظر داشته باشید این است که همه شبستان‌های مسجد گوهرشاد در طی سالیان مختلف مرمت و تعمیر شده است .اما آنچه که در شبستان‌های این بنا مدنظر است، سقف ضربی آن‌هاست که به‌اصطلاح معماری ایرانی، با یکدیگر کلاف شده‌ است. این شبستان‌ها به‌شکل قرینه در اطراف چهار ایوان اصلی مسجد بنا شده‌ است.

مسجد گوهرشاد به‌طورکلی هفت شبستان کوچک و بزرگ دارد که از گذشته تا به کنون با نام‌های مختلفی شناخته می‌شده‌ است.

در ادامه تصمیم گرفتیم مهم‌ترین شبستان‌های این مسجد معرفی کنیم:

شبستان گرم: اساساً این شبستان برای نمازگزاری و عبادت مردان در نظر گرفته شده است. شبستان گرم در ضلع شرقی مسجد و در کنار ایوان شرقی واقع شده است. کاشی‌کاری‌های زیبا با نقوش اسلیمی و اسلامی از جلوه‌های برجسته این شبستان است.

شبستان تبریزی: این شبستان بسیار وسیع است و شاید به همین خاطر باشد که در گذشته به نام شبستان بزرگ شناخته می‌شده است. شبستان تبریزی در ضلع جنوبی مسجد واقع شده و میان ایوان مقصوره و رواق امام خمینی قرار گرفته است. البته لازم به ذکر است که از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ این شبستان در دست تعمیر و مرمت بوده است.

شبستان سبزواری: این شبستان که در ضلع شرقی مسجد و در جوار ایوان شرقی واقع شده است از لحاظ وسعت شبستان کوچکی به حساب می‌آید. این شبستان نیز در اوایل سال ۹۰ در دست تعمیر قرار گرفت. شبستان سبزواری از سمت شرق به رواق تازه احداث امام خمینی مرتبط می‌شود.

شبستان نهاوندی: این شبستان نیز یکی دیگر از شبستانهای وسیع و بزرگ مسجد گوهرشاد است که در ضلع جنوبی و در جوار ایوان مقصوره واقع شده است. علت نام‌گذاری این مسجد، به‌خاطر این است که نماز جماعت به امامت حاج شیخ علی اکبر نهاوندی برگزار می‌شده است. تزئینات کاشی‌کاری و معرق این شبستان می‌تواند چشم هر بیننده‌ای را خیره کند.

شبستان نجف‌آبادی: درصورتی‌که راهروی متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ صحن حرم را تا به انتها ادامه دهید، به شبستان نجف‌آبادی در ضلع غربی مسجد خواهید رسید. این شبستان در کنار ایوان غربی بنا شده است.

شبستان علوی: این شبستان نیز در ضلع شمالی و در جوار رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد واقع شده است.

با تمام این تفاصیل باید بدانید که شبستان‌ها صرفا محلی برای عبادت نبوده‌ و نیستند. در گذشته شبستان مکان گرمی بود که در شب‌های زمستان پناهگاه افراد زیادی به حساب می‌آمد. در حال حاضر نیز به‌جز شبستان گرم که صرفاً مخصوص به نمازگزاری آقایان است از دیگر شبستان‌ها استفاده‌های فرهنگی می‌شود. از جلسات وعظ گرفته تا مراسم‌های جشن و عزاداری؛ همه و همه در شبستان مسجد برگزار می‌شود.

یکی از جاذبه‌های این مسجد در این است که صدای دعا و اقامه نماز هرگز قطع نمی‌شود و همین مسئله مسجد گوهرشاد و به‌خصوص شبستان‌های آن را به مکانی فوق‌العاده برای کسب آرامش معنوی تبدیل کرده است.

همان گونه که ذکر کردیم، مسجد گوهرشاد هشت درب ورودی دارد که به بخش‌های مختلف حرم مطهر امام رضا(ع) متصل شده است. به همین خاطر درصورتی‌که قصد زیارت حرم امام هشتم را دارید، توصیه می‌کنیم از فرصت استفاده کرده و سری به این مسجد تاریخی نیز بزنید.

منبر مسجد گوهر شاد مشهد

از ویژگی‌های بارز هر مسجدی، منبر آن است و شاید مسجد گوهرشاد بهترین مثالی برای داشتن منبری فوق‌العاده به حساب آید. اولین چیزی که در ایوان مقصوره توجه را به خود جلب می‌کند، منبری بلند است که تقریبا ۷ متر از سطح زمین ارتفاع داشته و ۱۴ پله دارد.

این منبر که به منبر صاحب‌الزمان مشهور است، بیشتر به‌خاطر هنر منبت کاری آن شناخته می‌شود. شگفتی این منبت‌کاری در این است که در تکنیک ساخت آن از آهن و میخ برای قلم زنی استفاده نشده است. این منبر که به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است، تماما از جنس چوب گردو و درخت گلابی است.

در بازدید از مسجد گوهرشاد مشهد، اگر به ایوان مقصوره رسیدید، توصیه می‌کنیم اندکی درنگ کنید و از زیبایی این منبر غرق در لذت و شگفتی شوید!

سخن آخر

حالا که به معرفی کامل مسجد گوهرشاد مشهد پرداختیم، باید به‌عنوان حسن‌ختام این نکته را نیز ذکر کنیم، که مسجد گوهرشاد همواره جلوه‌گاه تصمیم‌های بزرگ تاریخی و سیاسی بوده است. از تحصن در این مسجد برای مخالفت با کشف حجاب گرفته و به خاک و خون کشیده‌شدن ده‌ها نفر تا بمباران آن توسط توپ‌های روسی!!

به همین خاطر توصیه می‌کنیم به‌سادگی از این مسجد نگذرید. حتی اگر یک روز در مشهد می‌مانید، باز هم زمانی را در آرامش آنجا بگذرانید و در زیبایی‌های آن غرق در لذت شوید. این مسجد مانند کوه سنگی مشهد از جاذبه‌های بسیار مهم مشهد است که مسافران از آن استقبال زیادی می‌کنند.