آشنایی با فرهنگ مردم مشهد؛ شهر گنبدهای طلایی

شهر فرهنگی و تاریخی مشهد، خصوصاً به دلیل میزبانی از حرم امام هشتم شیعیان امام رضا (ع) و همچنین جذابیت‌های مهم باستان‌شناسی، گردشگری، تاریخی و مذهبی، یکی از تاثیرگذارترین مناطق ایران است.مشهد زادگاه تعداد زیادی از مفاخر عرصه دین، علم و ادب فارسی مانند ‌فردوسی، ادیب نیشابوری، جابربن حیان، ملک‌الشعرای بهار و مهدی اخوان ثالث بوده و قرن‌های متمادی مانند نگینی بر قامت ایران می‌درخشد. این شهر با مساحتی حدود 328 کیلومتر مربع و 3 میلیون نفر جمعیت، دومین و بزرگ‌ترین و در عین حال پرجمعیت‌ترین شهر ایران پس از تهران است. مشهد سالانه از حدود 21 میلیون بازدیدکننده داخلی و 2 میلیون بازدیدکننده خارجی میزبانی می‌کند. پس بررسی فرهنگ مردم مشهد می تواند بسیار جالب باشد!

مشهد از قدیم الایام میزبان بازدیدکنندگان و گردشگران -از ادیان و مذاهب مختلف- و زادگاه برجسته علما و دانشمندان برجسته فرهنگ، معارف و تمدن اسلامی و محلی برای همجواری فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف بوده است. از همین‌رو فرهنگ مردم مشهد بسیار غنی و سرشار از پیچیدگی‌های زیبا است.

توجه و درک ظرافت‌های اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی شهر مشهد، برای همه و خصوصاً گردشگران و زائرین این شهر مقدس، واجب و البته جالب توجه است. به همین سبب در گزارش پیش رو، پیرامون آیین، سنت‌ها و فرهنگ مردم مشهد اندکی تامل و جستجو می‌کنیم.

خرید بلیط هواپیما مشهدهم با راستین گشت آسان‌تر از همیشه است. 

جمعیت مردم مشهد

در بررسی اقوام ساکن در خراسان رضوی، به عرب‌ها در جنوب استان برمی‌خوریم. سپس اسماعیلیان را در اطراف بیرجند و نیشابور ملاقات می‌کنیم و در نوخندان درگز، با بختیاری‌ها عکس یادگاری می‌گیریم. نهار را با هزاره‌های شمال و شرق می‌خوریم و به تاجیک‌های شرق خراسان می‌رسیم. با حیدری‌های تربت حیدریه چای می‌نوشیم و سرآخر در شرق و جنوب خراسان زیبا، به سیستانی‌ها درود می‌فرستیم. 

فرهنگ خراسان و مردم مشهد این‌گونه با اقوام مختلف گره خورده است که هرکدام سنت‌ها و آیین بومی خودشان را دارند.

مقاله پیشنهادی: تاریخ شهر مشهد؛ از سلجوقی ها تا قاجار!

زبان مردم مشهد

زبان مشهدی‌ها، فارسی توام با لهجه مشهدی است. این گویش زیبا که از واژه‌های باستانی فارسی سرشاراست، از لهجه‌های مهم و تاثیرگذار ایرانی به حساب می‌آید.  گویش مشهدی زبان شاعرانه بزرگانی چون فردوسی و عطار و خیام است. 

طبق نظر فنی «تقی وحیدیان کامیار»، استاد دانشگاه فردوسی مشهد: «برخلاف تصور عامه که ریشه‌ زبان فارسی را از فارس و شیراز می‌دانند، فارسی دری اصیل از توس قدیم، نیشابور و مشهد کنونی انتشار یافته ‌است».

پوشش و لباس محلی مردم مشهد

در حالت کلی، می‌توان گفت که پوشش عام مشهدی‌ها در مقایسه با شهرهای دیگر ایران، فرم مذهبی و اسلامی عیان‌تری دارد. شرایط جغرافیایی و دینی شهر و اعتقادات عمومی، پوشش محلی را در طول تاریخ مشخص کرده است. حضور اقوام مختلف در استان خراسان رضوی، از دلایل تنوع بالای پوشش در این منطقه شمرده می‌شود.

در دهه‌های اخیر، روحانی‌ها و پیرهای سادات از دستار مشکی و بدون دنباله استفاده می‌کردند. همچنین میان‌سالان دستار مشکی دنباله‌دار، افراد حج رفته دستار زردرنگ، کسانی که کربلا رفته بودند دستار شیری یا قهوه‌ای و بقیه مردم هم دستار سپید و کرکی به سر می‌بستند.

امروزه هرچند در فرهنگ مردم مشهد لباس‌های سنتی جایگاه گذشته را ندارد، باید تاکید کرد که سر کردن چادر و رعایت کامل حجاب اسلامی برای زنان و پوشش مناسب برای مردان در حرم امام رضا و سایر مکان‌های مذهبی،  واجب و ضروری است.

پوشش کردهای خراسان

تزیینات دل‌رُبای لباسِ خانم‌های کرد در شمال خراسان رضوی، زبانزد خاص و عام است. 

سربندهایی را تصور کنید که با ‌خرمهره‌ تزیین شده‌اند. بناگوش‌هایی با آویز طلا و نقره، پیشانی‌بندهای متفاوت و خواستنی، دستبندهای عقیق و کهربا و جلیقه‌های رنگارنگی که قاب‌های دعا و سکه‌های فراوان بر آن نقش بسته، هوش از سر می‌پرانند.

کومخ (نوعی کفش)، جوراب پشمی، شلیته، پیراهن، جلیقه، روسری، چادر و سربند قسمت‌های این لباس بسیار زیبا را تشکیل می‌دهند.

لباس مردم تربت جام، تایباد، باخرز و خواف

پوشش ساکنین نواحی مرزی، ارجاعات اسطوره‌شناسانه و نمادین زیادی دارد. 

پیراهن و شلوار سفید و جلیقه مشکی روی آن، به تاریکی در برابر روشنی و نور اشاره می‌کنند. از اجزای دیگر این لباس می‌توان از پاتابه پشمی، کلاه با الیاف سیمی مرغوب و آستری مخملی و مندیل از جنس کرباس که بر سر بسته می‌شود، اشاره کرد. همچنین چارق یا چقه، پاافزاری چرمی است که در دو نوع رُوّی (برای پیاده‌روی) و اُوّی (برای آبیاری کشت) ساخته و استفاده می‌شود.

پوشش مشهدی‌های مهاجر

مهاجران بلوچ در لباس محلی خود، از پارچه‌های گلدار سوزن‌دوزی شده استفاده می‌کنند. 

در میان عشایر و روستاییان خراسان رضوی، گلدوزی ساده دور یقه، آستین و جلیقه زنان و قیطان‌دوزی لباس رایج است. مردان عرب ساکن خراسان از لباس عربی متفاوتی استفاده می‌کنند. ساده‌ترین لباس عربی دشداشه است. روحانیون و شیوخ قبیله نیز عبا می‌پوشند.

 چادر عربی یا عبای معملی، پوشش زنان عرب خراسان را تشکیل می‌دهد و نشانی از فرهنگ مردم مشهد در این منطقه است.

موسیقی نواحی خراسان

جذاب‌ترین و پر افتخارترین بخش از فرهنگ غنی مردم مشهد، بدون شک موسیقی خراسانی است. موسیقی نواحی شمال خراسان در تاریخ موسیقی اصیل ایران، سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. این موسیقی که در رشد و ارتقای موسیقی دستگاهی ایران نقش پررنگی داشته، بسیار زیبا و قابل احترام است.

موسیقی محلی خراسانی به‌ شکل نغمه‌های مختلف در میان مردم خراسان نواخته شده و با حرکات ریتمیک و نمایشی به اجرا در‌می‌آید. 

دوتار، سرنا، دهل، قوشمه، کمانچه و دایره از سازهای این موسیقی اصیل هستند.

چوب بازی و رقص 

چوب بازی، رقصی پیچیده و نمادی از فرهنگ مردم مشهد است که به مهارت و قدرت بدنی زیادی نیاز دارد. حالات این رقص، بسیار شبیه ورزش های رزمی و شمشیربازی است و نوع رایج آن به شکل گروهی اجرا می‌شود.

در این مدل رقص، مردم با نظم خاصی با یک ساز ریتمیک محلی هماهنگ می‌شوند. اجراکنندگان با دو قطعه چوب کوتاهی که دست گرفته‌اند، با هر ضرب ساز، دو قدم به جلو و یک قدم به عقب برمی‌دارند و چوب‌ها را به شکل ضربدری به هم می‌کوبند. آن‌ها سپس با یک جهش سریع، کاملاً چرخ می‌زنند.

رقصنده روبرویی هم با تکرار این عمل، چوب را به شکل متقاطع به چوپ فرد مقابل می‌کوبد و رقص این‌گونه سرعت می‌گیرد.

 صدای سازهای محلی و هیاهوی تماشاگران، هیجان وصف‌ناپذیری به این رقص زیبا می‌دهد.

مراسم باران خواهی

مراسم باران خواهی یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین آداب و رسوم مردم مشهد است. روایت است در مدت زمان طولانی که خراسان دچار کم آبی شده بود، مردم در روزی معین به همراه امام به بیابان می‌رفتند و برای بارش باران دعا می‌کردند. این رسم از همان سال‌ها، در بین مردم مشهد باب شده است.  هنوز هم وقتی در فصل های گرم کم آبی به وجود می آید مردم به بیابان رفته و با دعا طلب بارش باران دارند.

فرهنگ مردم مشهد در شب چهارشنبه‌سوری

مشهدی‌ها در مراسم شب چهارشنبه‌سوری، چهار رنگ پلو (رشته پلو، عدس پلو، زرشک پلو و ماش پلو) درست می‌کنند و مانند باقی ایرانیان آجیل بی‌نمک و شیرینی می‌خورند. سپس نوبت به مراسم کوزه شکستن می‌رسد؛ آن‌ها مقداری زغال، نمک و یک سکه را درون کوزه سفالی ریخته تا اعضای خانواده یک بار کوزه را دور سر خود بگردانند.  نفر آخر هم با گفتن «دردِ و بَلایِ خَنَه رِه رِختُم به تویِ کوچه» کوزه از بالای پشت بام به کوچه می‌اندازد.

مشهد در عید نوروز

مشهدی‌ها مراسم روز عَلَفه (عرفه) را در 29 اسفند هرسال برگزار می‌کنند. در این روز به یاد درگذشتگان محل که سال جاری از دنیا رفته‌اند، در مسجد جمع می‌شوند و هر کس مقداری غذا، شیرینی و آجیل همراه خود می‌آورد. آن‌ها این‌گونه به بازماندگان،  سال پرامیدی را مژده می‌دهند. 

زیارت حرم امام رضا (ع) در لحظه تحویل سال و دعا برای سپری کردن سالی پر از برکت و سلامتی، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ مردم مشهد دارد. 

در سفره عید مشهدی، یک ظرف عسل (نماد شیرین‌کامی و تندرستی) و یک عدد نان سنگک برای جلب نعمت و برکت گذاشته می‌شود. غذای شب عید مشهدی‌ها کوکو سبزی و برنج است. بعد از تحویل سال هم مانند نقاط دیگر ایران، در خانه بزرگ خانواده یا محله، دور هم جمع می‌شوند.

فرهنگ مردم مشهد در روز سیزده بدر

روز سیزده فروردین که فرا می‌رسد، اغلب مشهدی‌ها از خانه خارج شده و به همراه خانواده و دوستان، در طبیعت گردش می‌کنند. الک‌دولک، کُشتی، آراآرا، سرنو قزل خانم، استاسه‌پایه، اوستای زنجیرباف، بجُل‌بازی، جوزبازی، شیطون‌برشته، کبدی کبد، عرقچین گردونک، لوچمبه، لیس‌پالیس و درنه‌بازی سرگرمی‌های محبوب مشهدی‌ها در این روز است. 

مردم مشهد در پایان روز سیزده‌بدر با آش، کاهو سکنجبین و چغاله بادام از خود پذیرایی می‌کنند. 

فرهنگ مردم مشهد در شب یلدا

شب یلدا یا شب چله، پیشنیه دور و درازی در در فرهنگ مردم مشهد دارد. آن‌ها با شب‌نشینی‌ در خانه بزرگ‌ترها و خوردن انواع آجیل و تنقلات، طولانی‌ترین شب سال را جشن می‌گیرند. همچنین رسم است که در این شب برای نوعروس، از طرف خانواده داماد تحفه‌ای برده می‌شود. نقالی‌خوانی و خواندن ترانه‌های بومی، با مضامین امید و عشق نیز از جمله آیین‌هایی است که در میان کردهای خراسان (کرمانج) مرسوم است.

نگاهی گذرا به معروف‌ترین سنت‌های شب یلدا در شهر مشهد:

مراسم شب چراغ 

در این مراسم ویژه شب یلدا، هر میهمان با چراغی در دست به شب‌نشینی می‌رود. از همین رو به سبب فراوانی چراغ‌ها در کوچه و خیابان، از ترکیب چهل چراغ یا شب چراغ در نام‌گذاری این آئین استفاده شده است. ریشه واژه شب چله از مراسم شب چراغ می‌آید.

مراسم کف زدن 

در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوب یا بیخ را در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف سفالی بزرگی به نام تغار می‌ریزند. جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار، مایع را آن قدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید. پس از مخلوط کف آماده شده با شیره شکر، برای سرو با مغز گردو و پسته تزئین می‌شود.  

غذاهای محلی شهر مشهد

ممکن نیست مسافر مشهد باشید و از عطر و طعم غداهای محلی آن مدهوش نشوید. این غذاها که نقش عمده‌ای در فرهنگ مردم مشهد دارند، از زعفران درجه یک و مواد اولیه مرغوب تهیه می‌شوند:

شله مشهدی

این غذای معروف که یک وعده کامل و مقوی محسوب می‌شود، سرشار از حبوبات مختلف است. برای پخت شله زمان زیادی صرف می‌شود و اگر مقدار گوشت در آن زیاد باشد، طعم فوق‌العاده‌ای می‌گیرد.

مواد به کار رفته در شله مشهدی:

لوبیا سفید، لوبیا چیتی، نخود، عدس، ماش، برنج، بلغور گندم، گوشت گوساله یا گوسفندی، پیاز، پودر جوز هندی و پودر دارچین

زردچوبه، فلفل سیاه و نمک، روغن مایع و پودر زنجبیل، خورش قیمه برای تزئین

چنگالی مشهد

چنگالی  یا چنگ مالی عصرانه یا صبحانه لذیذی است که اشاره مستقیم به چنگال‌های دست دارد. بومی‌های مشهد از زمان های قدیم این دسر خوش طعم و مقوی را تهیه کرده و مصرف می‌کردند.

مواد به کار رفته در چنگالی:

روغن حیوانی، کنجد، شیره انگور، شکر و نان تافتون

آش لخشک مشهدی

آش لخشک یا آش قییش، از آش‌های سنتی استان خراسان است که با ماده اصلی عدس پخته می‌شود. 

مواد به کار رفته در آش لخشک:

اسفناج، رشته لخشک یا آشی، ماست محلی، دوغ محلی، سیر، نعناع خشک، نمک و فلفل سیاه، زردچوبه و روغن

کباب شیشلیک

 از خوشمزه‌ترین غذاهای خراسان رضوی به‌خصوص در مشهد و شاندیز است که اغلب با دنده گوسفندی و روی حرارت مستقیم آتش تهیه می‌شود.

مواد به کار رفته در شیشلیک:

گوشت دنده گوسفندی با استخوان، ماست (اختیاری)، پیاز متوسط، نمک، فلفل سیاه و زعفران دم‌کرده

دیگچه مشهدی

دیگچه یک دسر یا شیرینی برنجی خوشمزه است است که در مراسم‌های خاص مانند ماه محرم و یا افطاری سرو می‌شود.

مواد به کار رفته در دیگچه مشهدی:

برنج نیم دانه، شکر، شیر، زعفران دم کرده، گلاب، پودر هل ، آب، خامه صبحانه ، کره

صنایع دستی مشهد

صنایع دستی زیبای مشهد بسیار چشمگیر و زیباست. این محصولات که در تار و پود فرهنگ مردم مشهد تنیده شده است، نماد زیبایی از تاریخ و هویت خراسان بزرگ است. صنایع دستی شهر مشهد شامل تولیدات زیر است:

فرش و گلیم‌بافی، نمد بافی، ارغوان‌بافی، فرت‌بافی، چرم دست‌دوز، زیورآلات عقیق و فیروزه، تابلو نقره، آینه‌کاری، مهر و تسبیح، سنگ‌تراشی.

کلام آخر

مشهد -جمع مشاهد- به معنای محل شهادت است. می‌گویند اینجا هیچ‌کس غریب نیست و «ضامن آهو» تنهایی همه را پیش خدا شفاعت می‌کند. از همین رو فرهنگ مردم مشهد تا حد زیادی به زیارتگاه امام هشتم شیعیان گره خورده است و آثار فرهنگ و هنر اسلامی در هر گوشه شهر به چشم می‌آید.

برای رزرو تور ارزان مشهد همین حالا اقدام کنید!