مسجد ملک زوزن خواف: نگینِ تنهای خراسان

استان خراسان رضوی دیدنی‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری دارد، اما متاسفانه تعداد زیادی از این آثار، علی‌رغم ارزش تاریخی و قدمت بالا، هنوز آن طور که باید شناخته شده نیستند. یکی از این آثار ارزشمند، مسجد ملک زوزن خراسان است که در شهرستان خواف و در قرن هفتم هجری قمری به سبک اسلامی ساخته شده است.

در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا می‌خواهیم این مسجد را بشناسیم تا اگر برنامه سفر به مشهد داشتید، سری هم به مسجد زوزن بزنید.

مسجد ملک زوزن کجاست؟

مسجد ملک زوزن در استان خراسان رضوی و روستای زوزن قرار گرفته است و از توابع شهرستان خواف به شمار می‌رود. این مسجد در ۶۶ کیلومتری جنوب‌غربی شهر خواف قرار گرفته و حدود ۳۳۵ کیلومتر تا شهر مشهد و ۱۸۱ کیلومتر تا تربت حیدریه فاصله دارد.

عکس از: سایت Google maps

برای بازدید از جاذبه‌های خراسان رضوی، می‌توانید با قطار و هواپیما خود را به شهرهای اصلی برسانید و از آن جا شروع به بازدید دیدنی‌های این منطقه کنید. راه دیگر این است که از اتوبوس‌هایی که به سمت شهرهای نزدیک‌تر می‌روند، استفاده کنید. البته به دلیل فاصله زیاد جاذبه‎‌های این استان، سفر در این منطقه با خودرو شخصی یا به وسیله تورهای گردشگری ساده‌تر است.

لوکیشن مسجد ملک زوزن خواف روی گوگل مپ

بهترین زمان بازدید از مسجد ملک زوزن

بهترین فصل برای بازدید از جاهای دیدنی خراسان رضوی مثل مسجد ملک زوزن، فصل بهار و پاییز است. زمانی که هوا مطبوع است و نه گرما آزارتان خواهد داد و نه سرما. فصل بهار از جهت سرسبزی منطقه می‌تواند گزینه بهتری باشد، اما فصل پاییز هم فصل کشت محصولات خاصی مثل زعفران و انار است. احتمالا بازدید از مزارع و باغ‌های این چنینی در طول مسیر می‌تواند سفرتان را شیرین‌تر و متفاوت‌تر کند.

عکس از: سایت Google maps

مسجد ملک زوزن چطور جایی است؟

آجرکاری‌های این اثر تاریخی، هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند و رنگ زیبای کاشی‌های لاجوردی آن که تا حد زیادی تخریب شده‌اند، دل می‌برد. این مسجد در بهمن ماه ۱۳۱۸ با شماره ۳۴۰ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.

در حال حاضر دو ایوان از این اثر تاریخی به جا مانده که یادگاری است از دوره خوارزم‌شاهیان و طرح مساجد دو ایوانی. ملک قوام‌الدین زوزنی در سال ۶۱۶ هجری قمری این مسجد را در محل یک مسجد قدیمی بنا کرد که گمان می‌رود متعلق به دوره سلجوقیان بوده باشد.

عکس از: سایت Google maps

محراب گچی مسجد قدیمی به دلیل زیبایی حفظ شد و به عنوان بخشی از مسجد جدید، هنوز هم قابل رویت است. این مسجد تا سال ۱۳۶۹ ناشناخته بود و عمدتا زیر خاک قرار داشت و به مرور و طی سالیان از آن خاک‌برداری شد تا به شکل امروزی درآمد و گردشگران داخلی و خارجی می‌توانند به راحتی از آن بازدید کنند.

اهمیت این مسجد که تنها اثر بازمانده از شهر تاریخی زوزن و دومین مسجد تاریخی دوره خوارزمشاهیان است، در خواف به حدی است که ساخت و ساز در شعاع سه کیلومتری آن ممنوع اعلام شده. در حال حاضر تنها دو ایوان از این مسجد باقی مانده که روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند و از نظر اندازه متفاوت هستند.

عکس از: سایت Google maps

این دو بنا در ضلع شرقی و غربی قرار دارند و گفته می‌شود که این مسجد که قرار بوده از آن به عنوان مدرسه هم استفاده شود، به دلیل حمله مغول به صورت نیمه‌کاره رها شده است. البته بعضی‌ها هم معتقد هستند که این بنا کاربری مدرسه نداشته است و این نظریه را رد می‌کنند.

یکی از نکات جالب توجه در مورد این اثر تاریخی هم همین دو ایوانی است که در فاصله حدود ۴۵ متری، روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند و آن را از دیگر آثار متمایز می‌کنند. هنگامی که از این اثر بازدید می‌کنید، برایتان این سوال پیش خواهد آمد که بین این دو ایوان چه فضایی قرار داشته یا این که سقف ایوان‌های آن به چه شکلی بوده است.

همین سوالاتی که در ذهن شکل می‌گیرد و معماهای آن، جذابیت این مجموعه را دوچندان می‌کند. در کل هم به دلیل کویری بودن محیط، جاذبه‌های دیدنی خراسان حس و حال دیگری دارند.

عکس از: سایت Google maps

علاوه بر این‌ها، موزه کوچکی هم در نزدیکی مسجد قرار دارد که بخشی از آثار به دست آمده در تحقیقات و کاوش‌های باستان‌شناسی مانند آجرها و گچبری‌های تزیینی را می‌توان در آن ملاحظه کرد.

معماری مسجد ملک زوزن

معماری مسجد ملک زوزن به سبک خراسانی است و ویژگی‌های این سبک معماری را می‌توان به وضوح در آن دید. بخش‌های مختلف این بنا، هر کدام به دلیل خاصی ساخته شده‌اند و بیننده را به خود جذب می‌کنند.

برای مثال، پلکان‌های مختلفی در این اثر دیده می‌شود که هر کدام شکل خاص خود را دارند. پلکانی که در شبستان غربی وجود دارد بر اثر زلزله تا حد زیادی تخریب شده است. این پلکان که به صورت مارپیچ بالا می‌رود، برای بالا رفتن موذن و رسیدن وی به گلدسته‌ها استفاده می‌شده است. اما پلکان سمت چپ، همچنان بدون آسیب باقی است.

عکس از: سایت Google maps

در بخش غربی ایوان، آثاری از یک قبر وجود دارد که آن را به پسر ملک زوزن نسبت می‌دهند. شاید تصور کنید که معماری دو ایوان باید مانند هم باشد چون قرینه یکدیگر هستند، اما هر یک تزیینات و کاشی‌کاری‌های خاص خود را دارند. ایوان غربی «قبله» و دیگری «ایوان مقابل قبله» نام گرفته است.

شما می‌توانید تا حدی وارد فضای هر یک از ایوان‌ها شوید و طاق‌های داخلی و تزیینات روی دیواره‌ها را با دقت بیشتری ببینید. ایوان قبله که بزرگ‌تر است، با حدود ۳۰ متر ارتفاع، دو ستون با نمای آجرکاری دارد که قسمت زیادی از آجرکاری آن فروریخته و از بین رفته است.

عکس از: سایت Google maps

حدس بر این است که این مسجد از آن جهت جنوبی نیست که احتمالا مسجد-مدرسه حنفی بوده و جهت قبله بر این اساس تعیین شده است. پوشش سقف این بنا هم از بین رفته است اما شواهد نشان از این دارند که در گذشته پوششی به شکل طاق و تویزه وجود داشته است.

کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای ایوان شرقی هم تا حد زیادی تخریب شده است اما هنوز بخشی از مقرنس‌کاری‌های سقف را که تلفیقی از کاشی فیروزه‌ای و آجر بوده، می‌توان دید.

از کتیبه‌های مسجد ملک زوزن تنها یک مورد باقی است و بقیه کتیبه‌ها در اثر بی‌توجهی، بلایای طبیعی و جنگ از بین رفته‌اند. کتیبه‌های خط کوفی در هر دو ایوان به چشم می‌خورند. یکی از دیگر نکات جالب توجه هم این است که در تزیینات این مسجد از دو رنگ کاشی استفاده شده است و یکی از قدیمی‌ترین بناهای ایرانی است که چنین روشی در آن به کار گرفته شده است.

عکس از: سایت Google maps

زوزن به چه معناست؟

اما نام زوزن از کجا می‌آید؟ زوزن در حقیقت نام شهری قدیمی در نزدیکی نیشابور و فاصله ۴۰ فرسنگی آن است که مرکز ایالت خواف بوده و در میان نیشابور و هرات قرار داشته است. این شهر تاریخی در گذشته دارای یک آتشکده بود و مانند بسیاری دیگر از شهرهای خراسان از تاراج قوم مغول در امان نماند و در طول حملات این دوره آسیب بسیاری دید.

شهر زوزن مشاهیر نامی و رجال سیاسی بسیاری داشته است. برخی معتقدند که کلمه زوزن از واژه «زورزن» به معنی تلاشگر می‌آید و این موضوع را به گفته‌های حموی در معجم البلدان نسبت می‌دهند:

«آتشی که زرتشتیان می‌پرستیدند از آذربایجان به سیستان و دیگر جای از طریق زوزن حمل می‌شد و بر پشت شتر، چون شتر حامل آتش مقدس به ناحیه زوزن می‌رسد، سینه بر زمین می‌زند و از آنجا برنمی‌خواست. برخی از عمله آتش به شتر گفتند زورزن: ای عجل بشتاب و شتر را زدند که به حرکت درنیامد لیکن چون اطاعت نکرد به اجبار در آن موضع آتشکده ساختند برای نگهداری آتش».

نظر دیگری که وجود دارد این است که زوزن از دو بخش «زو» و «زن» تشکیل شده است که بخش اول به معنی دره تنگ برای عبور جریان آب و بخش دوم به معنی زمینی که آب از آن خارج می‌شود است. اما با توجه به جغرافیای منطقه، احتمال وجود چنین چیزی باید بیشتر بررسی شود.

نظریه جالب دیگری هم در مورد واژه زوزن وجود دارد که مردم محلی بیشتر قبولش دارند و طبق آن، این واژه اشاره به یک حاکم زن دارد که بر این منطقه حکم‌فرمایی می‌کرده است.

در نهایت، بعضی‌ها هم زوزن را از ریشه «زو» یا خدای طوفان و معادل جایگاه طوفان می‌دانند که با توجه به شرایط اقلیمی منطقه خواف می‌تواند تا حدودی صحیح باشد.

امکانات در نزدیکی مسجد ملک زوزن

در نزدیکی مسجد ملک زوزن، امکانات گردشگری خاصی همچون فروشگاه وجود ندارد مگر این که وارد روستا شوید و از آنجا مایحتاج خود را تامین کنید. اما در اطراف مسجد فضای کافی برای پارک کردن خودرو وجود دارد.

عکس از: سایت Google maps

اقامت در نزدیکی مسجد ملک زوزن

استان خراسان رضوی دارای اقامتگاه‌های بومگردی زیادی در شهرها و روستاهای مختلف است که می‌توانید با توجه به برنامه سفر خود از آن‌ها استفاده کنید و یا در نزدیک‌ترین هتل‌ها اقامت داشته باشید. اگر برای اقامت شب، قصد کمپ زدن در طبیعت منطقه را دارید، حتما با یک فرد محلی و قابل اطمینان مشورت کنید تا مناطق امن‌تر را به شما معرفی کنند.

برای ما هم تعریف کنید

خیلی از خواننده‌های مجله گردشگری علی‌بابا گردشگرانی‌اند که قبل از سفرشان، در مورد مقصد تحقیق می‌کنند تا برنامه سفر خوبی بچینند. اگر شما شخصا به مسجد ملک زوزن سفر کرده‌اید، حتما خاطره‌ها و تجربه‌هایتان را در بخش کامنت‌ها برای ما و بقیه خواننده‌ها هم بنویسید.