قلعه فلک الافلاک یادگار باشکوه ساسانیان بر تپه‌های خرم‌آباد

قلعه فلک الافلاک که به دژ شاپورخواست یا قلعه ۱۲برجی هم شهرت دارد، زمانی برای حاکمان کشور سنگری امن بود تا از قلمروشان حفاظت کنند. چند صد سال پیش در دوره ساسانیان قلعه فلک الافلاک به مساحت ۵۳۰۰مترمربع بر بلندای تپه‌های خرم‌آباد از سنگ، آجر، خشت خام، گچ و آهک ساخته شد. اینجا که از جاهای دیدنی خرم آباد است، از مهم‌ترین مسیرها بین فلات مرکزی با جنوب و غرب ایران بوده است.

نزدیک این قلعه رودخانه‌‌ای جریان دارد که باعث شده مسیر قلعه فلک الافلاک خوش‌آب‌و‌هواتر و باصفاتر به‌نظر بیاید. اگر بخواهید دقیق‌تر بدانید که قلعه فلک الافلاک کجاست باید خیابان امام‌خمینی خرم‌آباد را دنبال کنید تا به قلعه برسید.

در این قسمت از مجله علی‌بابا در مسیر قلعه فلک الافلاک با من هم‌سفر می‌شوید تا از فهمیدن درباره اطلاعات جذابش لذت ببریم. به شما قول می‌دهم بعد از خواندن این مقاله برای پاسخ به سوال قلعه فلاک الافلاک کجاست، جواب‌های نابی در آستین خواهید داشت.

معرفی کلی قلعه و آشنایی با آن

۴سالن بزرگ، ۲حیاط خلوت، چندین تالار کوچک، اتاق‌ها و دروازه‌هایی به سمت شمال درون قلعه فلک الافلاک جا گرفته‌اند. مهم‌ترین بخش قلعه، برج‌های بلندقامتش هستند که از بین ۱۲برج زمان قدیم، درحال‌حاضر ۸برج باقی مانده است.

عکس از: سایت Asriran

قلعه تاریخی خرم آباد بخش‌های مختلفی مثل حمام، برج نگهبانی، چاه آب و… هم دارد که کمک می‌کردند این قلعه به پناهگاهی امن و راحت برای روزهای جنگ تبدیل شود. فلک الافلاک جایی است که شاهد روزهای سخت، تلخ و حتی ترسناک در دوره‌های مختلف بوده است.

این قلعه به خاطر پیشینه تاریخی، معماری فوق‌العاده، موقعیت جغرافیایی خاص و کاربردهای مختلفی که داشته در طول دوره‌های مختلف تاریخ همیشه از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. همین موضوع باعث شده حالا هم از جاهای دیدنی خرم آباد باشد.

عکس از: سایت Didarnews

قلعه فلک الافلاک کجاست؟

برای موقعیت مکانی قلعه فلک الافلاک اول از هر چیزی به‌خاطر بسپارید که روی تپه‌های شهر خرم‌آباد قرار گرفته و هر طرف قلعه چشم‌اندازی زیبا به سمت این شهر را به شما نشان می‌دهد.

دو رشته‌کوه از شمال به غرب و جنوب به شرق جلگه لرستان، گرداگرد تپه‌های قلعه فلک الافلاک قرار گرفته‌اند و برای قلعه نقش حمایت و حفاظت را دارند. امام‌خمینی نام خیابانی در خرم‌آباد است که قلعه فلک الافلاک در آن قرار گرفته و این خیابان را به‌نام خیابان ۱۲ برجی هم می‌شناسند.

عکس از: سایت Iribnews

قلعه فلک الافلاک روی گوگل مپ

تاریخچه و قدمت قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک خرم آباد سال ۶۵۱ میلادی در دوره ساسانیان ساخته شده است. به تاریخچه قلعه که نگاه می‌کنید، این قلعه بیشتر پایگاه حکومتی پادشاهان مختلف بوده و در دوره‌هایی به‌عنوان زندان از آن استفاده می‌کردند.

عکس از: سایت Isna

قلعه فلک الافلاک از زمانی که ساخته شد، جایگاه ویژه‌ای را در دوره‌های تاریخی زمان خود پیدا کرد. زمان خاندان حسنویه (خاندانی شیعه حاکم بر کوه‌های زاگرس، کرمانشاه، همدان و لرستان) و بویه (یک خاندان شیعه که مدت ۱۲۰سال در جنوب، مرکز و غرب ایران حکومت می کردند) در قرن چهارم هجری قمری یک پایگاه حکومتی مهم بود.

عکس از: سایت Kasbokarnews

در قرن چهارم هجری زمان حکومت خاندان بدر، قلعه فلک الافلاک نقش خزانه حکومت را داشت تا از پول و اشیای قیمتی نگهداری کند.این قلعه زمان صفویه تا قاجار محل حکومت اتابکان لر کوچک و والیان لرستان بود.

دوران پهلوی نقش قلعه کمی متفاوت‌ شد و آن را به‌ پادگان نظامی و زندان تبدیل کردند. استفاده از تالارهای قلعه به‌عنوان زندان تا سال ۱۳۴۷ ادامه پیدا کرد. دوره پهلوی هم‌چنین ساختمان‌هایی از قلعه را به مکان‌هایی مثل اصطبل، سربازخانه و ستاد ارتش شاهنشاهی ایران اختصاص دادند.

عکس از: سایت Mashreghnews

بعضی از منابع گفته‌اند که قلعه فلک الافلاک در زمان گذشته محل زندانی‌ اسیران رومی بوده است.

در دوران قاجار و صفویه برای بازسازی قلعه فلک الافلاک تلاش‌های زیادی شد. یکی از پادشاهان زمان قاجار که  مرمت قلعه برایش اهمیت داشت، محمد‌علی‌میرزا دولتشاه، حاکم لرستان و کرمانشاه بود. محمدعلی‌میرزا دستور داد که علاوه‌بر بازسازی، بخش‌های دیوان‌خانه و سربازخانه را هم پایین قلعه بسازند.

عکس از: سایت Mizan.news

این روزها دیگر قلعه فلک افلاک کاربردهای قبلی‌اش را از دست داده و با داشتن موزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و آزمایشگاه مرمت یکی از جاهای دیدنی لرستان برای تاریخ‌دوستان است.

یکی از اتفاقات مهم و تلخی که برای قلعه فلک الافلاک افتاد، زلزله سال ۱۳۳۸ بود که برج شمال‌غربی قلعه را خراب کرد. زلزله دیگری در همین دو سال گذشته لرستان را لرزاند و تعدادی از کنگره‌های آن را خراب کرد.

عکس از: سایت Photographer-Saeed-Afkham

باستان‌شناسان و طرفداران آثار تاریخی درباره قلعه فلک الافلاک همیشه به مسئولین گوش‌زد می‌کنند تا جایی که می‌توانند قلعه را در برابر آسیب‌هایی مثل زلزله حفظ کنند چون این قلعه آسیب‌پذیرتر از آن است که تاب مقاومت در برابر زلزله را داشته باشد.

عکس از: سایت Saednews

دلیل نامگذاری قلعه فلک الافلاک

درباره نام‌گذاری فلک الافلاک منبع مشخصی وجود ندارد که صددرصد بگوید نام این قلعه از کجا می‌‌آید. به همین دلیل بیشتر احتمال وجود دارد تا یک دلیل محکم! مثلا معین‌السلطنه (سفرنامه‌نویس دوره قاجار) در سفرنامه خود که از قلعه فلک الافلاک نوشته، علت نام‌گذاری فلک الافلاک را به‌خاطر وجود برجی می‌داند که از برج‌های دیگر بلندقدتر است.

منبع دیگری درباره دلیل نامگذاری قلعه فلک الافلاک این‌طور می‌گوید که ۱۲برج این قلعه از نام ۱۲برج‌ فلکی گرفته شده است و به همین خاطر آن را فلک الافلاک نامیده‌اند.

عکس از: سایت Asriran

قلعه فلک الافلاک را در سال‌های خیلی دور با اسم‌های دیگری هم مثل دژ شاپور خواست، سابر خواست، قلعه خرم‌آباد، قلعه ۱۲ برجی و کاخ اتابکان هم صدا می‌زدند که هرکدام از این اسم‌ها به یک موضوع خاص در آن زمان مربوط می‌شود.

مثلا نام دژ شاپور خواست از اسم یکی از شهرهای خرم‌آباد در زمان ساسانیان گرفته شد. به‌دلیل حمله مغول این شهر عمر کوتاهی داشت و از بین رفت. بعد از خرابی شهر دژ شاپور خواست، شهر خرم آباد ساخته می‌شود و نام قلعه خرم آباد را روی قلعه فلک الافلاک می‌گذارند.

چرا به قلعه فلک الافلاک سفر کنید؟

از زیبایی و اصالت تاریخی فلک الافلاک که بدانید، دیگر برای رفتن به این قلعه تردید برایتان معنا ندارد. واقعا ارزش دارد از هر جای ایران و با هر فاصله‌ای از خرم‌آباد که هستید، به قلعه بیایید و بناهای آجری، موزه مردم‌شناسی، برج‌ها و چاه پر رمز‌و‌رازش را تماشا کنید.

عکس از: سایت Eneshat

قصه‌های قلعه فلک الافلاک بین بومی‌ها

اگر قرار باشد مردم بومی‌ قلعه فلک الافلاک قصه‌ای را درباره این قلعه بگویند، حتما از رازهای چاه چند‌صد‌ساله‌اش روایت می‌کنند. چاهی که با ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین وسایل دستی کنده شده تا به مردم آب برساند یا راهی برای فرار در شرایط اضطراری باشد.

بعضی از افراد بومی درباره چاه قلعه این احتمال را می‌دهند که زیرش قنات وجود داشته باشد که چنین احتمالی از نظر کارشناسان با‌توجه به یک‌سری از شواهد دور از واقعیت نیست.

امکانات موجود در قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک امکاناتی در سطح معمولی مثل سرویس بهداشتی و پارکینگ را دارد. اگر قبل یا بعد رفتن به این قلعه احساس گرسنگی کردید، به یکی از رستوران‌های زیر که در حوالی قلعه قرار گرفته، بروید:

• آگرین
• بهارنارنج
• سالیز
• شاپوری
• رنگین‌کمان

عکس از: سایت Iribnews

معرفی بخش‌های مختلف قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک مساحتی به بزرگی ۵۳۰۰ متر دارد و شامل برج، تالار، اتاق، حیاط، دروازه، حمام و… می‌شود که در این قسمت با آن‌ها دقیق‌تر آشنا می‌شوید.

اتاق‌های نگهبانی

اتاق‌های نگهبانی قلعه در قسمت ورودی قلعه واقع شده‌اند.

برج‌ها

جذابیت قلعه فلک الافلاک با برج‌هایش معنا می‌گیرد. اما متاسفانه از ۱۲برج زمان‌های قدیم، ۸برج سالم مانده است. این برج‌های باقی‌مانده هم هرچندسال یک‌بار برای بقای بازسازی می‌شوند.

عکس از: سایت Tasnimnews

دالان ورودی

نشانه‌هایی که به شما می‌گوید در دالان ورودی قلعه قرار دارید، ستون‌های آجری و طاق‌نماها هستند. از نظر موقعیت مکانی، ورودی سمت شمال بدنه برج جنوب‌غربی قرار گرفته و به حیاط اول راه دارد.

حیاط اول قلعه

برای رسیدن به حیاط اول قلعه باید از ورودی بگذرید و به یک قسمت هشتی‌مانند برسید. ۴برج مثل نگهبانانی دورتادور حیاط اول را دربر گرفته‌اند. هرکدام از این برج‌ها در قسمتی از قلعه قرار دارند. محل قرارگیری دو برج در شمال و شمال‌غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب‌غربی است.

عکس از: سایت Mashreghnews

چاه اسرار آمیز قلعه فلک الافلاک

تا چند سال پیش درباره چاه قلعه فلک الافلاک اطلاعاتی کلی مثل اینکه در قسمت شمالی حیاط اول قرار گرفته، وجود داشت اما در سال ۱۳۹۶ شرکت آب و میراث فرهنگی لرستان با همکاری هم پروژه‌ای را انجام دادند که از اسرار این چاه پرده برداشت.

عکس از: سایت Yjc.news

کند‌و‌کاو و تحقیقات این شرکت‌ها نشان داد که در زمان‌های خیلی دور چاهی به عمق ۴۰متر را با وسایل دستی از صخره‌های سخت فلک الافلاک حفره کرده‌اند تا آب ساکنین قلعه تامین شود. تامین آب از چاه در آن دوران به‌خصوص زمان‌هایی مثل جنگ که شرایط عادی نبوده و قلعه نقش دژی محکم را داشته، یک موضوع حیاتی بوده است.

به‌نظر کارشناسان، بارش برف‌و‌باران آب چاه را تامین می‌کرده و این آب به آهک‌های چاه راه پیدا می‌کردند. البته بعضی از افراد هم منبع تامین‌کننده آب چاه را چشمه گلستان می‌دانند که از زیر قلعه جریان داشته است.

حیاط دوم

حیاط دوم از نظر ظاهری با حیاط اول تفاوت چندانی ندارد. در ۴ طرف این حیاط، تالارهای بزرگی ساخته شده که به‌‌راحتی به هم دسترسی دارند.

عکس از: سایت Photographer-Saeed-Afkham

اگر می‌خواهید به موزه قلعه بروید، باید به همین تالارهای حیاط دوم وارد شوید. اتاق‌های ساخته‌شده در حیاط دوم در قسمت شرقی با گنبدهای چهاربخشی به‌چشم می‌خورند.

حمام قلعه

در قسمت شمالی اولین حیاط قلعه، حمامی قرار گرفته که تا پایان حکومت قاجار از آن استفاده می‌کردند. آب حمام قلعه را از چاهی به عمق ۴۰متر که در نزدیکی‌اش بوده، تامین می‌کردند.

آب انبار

سند بازسازی‌های قلعه فلک الافلاک جایگاه آب انبار را در قسمت شمال حیاط اول نشان می‌دهد و جنس کف و بدنه آن را از آهک و گچ می‌داند.

عمارت‌های حکومتی

سندهای تاریخی، عمارت‌های حکومتی قلعه را محل زندگی پادشاهانی مثل محمدعلی میرزا معرفی می‌کنند که در پشت دروازه پل (دروازه‌ای نزدیک به قلعه فلک الافلاک) قرار گرفته و حال‌و‌هوای معماری قاجار را دارد.

عکس از: سایت Loram

عمارت گلستان

در زمان قاجار محمد‌علی میرزا دستور می‌دهد تا ساختمانی را با بخش‌های اندرونی، بیرونی، حمام، مسجد، توپخانه و دیوانخانه در قلعه بسازند. این ساختمان به‌نام عمارت گلستان در قلعه فلک الافلاک شناخته می‌شود و ویژگی خاصش این است که از بیرون به ورودی قلعه دید دارد.

سراب‌ها و آسیاب‌ها

سراب‌ها و آسیاب‌ها از جاذبه‌های دیدنی قلعه هستند که قدمت و شکل ساختشان آن‌ها را به آثار تاریخی ارزشمند تبدیل کرده است. بعضی از سراب‌ها در قلعه فلک الافلاک مثل سراب گلستان نقش کلیدی داشتند و عاملی برای حفر چاه شده‌اند.

عکس از: سایت Fardanews

سیستم رطوبت‌گیر

بارندگی‌های استان لرستان، ذهن سازندگان و معماران دوران ساسانی را به این سمت برد که برای قلعه سیستم رطوبت‌گیر نصب کنند تا از آسیب‌های احتمالی رطوبت در امان بماند.

سیستم رطوبت‌گیر در قلعه درواقع کانال‌هایی هستند که بیشتر از یک متر بلندی دارند و از کل محوطه زیر قلعه محافظت می‌کنند.

مرمت قلعه

قلعه فلک الافلاک باوجود بنای آجری آسیب‌پذیرش طی سال‌های مختلف مرمت شد تا به حیاتش ادامه دهد. سال ۱۳۸۹ یکی از زمان‌های مهم برای مرمت قلعه فلک الافلاک بود.

عکس از: سایت Irna

در این سال سازمان میراث فرهنگی استان لرستان با بازسازی حیاط، کنگره‌ها، قوس طاق و در و پنجره ورودی به قلعه جان تازه‌ای بخشید. برای مرمت اشیای موزه قلعه آزمایشگاه مخصوصی وجود دارد تا اشیای باارزش موزه را بازسازی و درست کند.

دیوارهای قلعه

دیوارهای قلعه فلک الافلاک را از جنس آهک ساخته‌اند تا در برابر رطوبت تحمل داشته باشد. روی این دیوارها کلاف‌بندی‌های چوبی را می‌بینید تا صدمه‌ای به آن‌ها وارد نشود. معماران برای اینکه دیوارهای قلعه نشست نکند، شیب دیوارها را از پایین به بالا ساخته‌اند.

عکس از: سایت Mehrnews

معماری قلعه فلک الافلاک و ویژگی‌های معماری آن

خیلی از کارشناسان آثار تاریخی معتقدند معماری قلعه فلک الافلاک در حد یک شاهکار است. وقتی بنای آجری حیاط، تالار و برج‌های قلعه را می‌بینید، درک می‌کنید این توصیف کارشناسان واقعا به‌حق است.

عکس از: سایت Yjc.news

با اینکه در قلعه فلک الافلاک از تزیینات معمول در بناها مثل گچ‌کاری و آینه‌کاری استفاده نشده، اما زیبایی را در ذره‌ذره سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک آن حس می‌کنید.

سندهای تاریخی ۱۰۰سال پیش درباره معماری قلعه فلک الافلاک نوشته‌اند، جان‌پناه یا بارویی اطراف این قلعه با ۱۲برج در آن زمان ساخته شده تا از قلعه محافظت کند و حریمی برای جدایی قلعه از سایر فضاها باشد.

عکس از: سایت Eneshat

شکل نقشه فلک الافلاک یک ۸ضلعی نامنظم است. البته بی‌نظمی آن به‌دلیل مهارت کم در ساخت نبوده و به وضعیت صخره‌ و تپه‌هایی که قلعه روی آن قرار گرفته، مربوط می‌شود.

درست است که قلعه فلک الافلاک یک بنای قدیمی به‌حساب می‌آید، اما قسمت‌هایی از آن مثل پوشش‌های طاقی و گنبد کاملا اصولی ساخته شده‌اند و در این قسمت‌ها دریچه‌هایی به‌کار رفته تا توازن بنای قلعه حفظ شود.

عکس از: سایت Isna

هنگام رفتن به قلعه فلک افلاک برای لذت‌ بیشتر از معماری آن عجله را کنار بگذارید و با صبر‌و‌حوصله دورو‌برتان را نگاه کنید. یکی از مواردی که در قلعه فلک الافلاک دقت به آن برای شما خوشایند خواهد بود، زیبایی شکل هندسی قلعه در جاهایی از دیوارها و ستون‌های آجری است که به شکل گنبدی بیضی‌شکل درآمده و به گنبدهای چهار بخشی رگ چین معروف است.

شما می‌توانید نشانِ معماری سنتی و قدیمی قلعه را در طاق‌هایی به‌نام طاق‌های آهنگ آن ببینید که در غرب حیاط اول و شمال، شرق و جنوب حیاط دوم به‌کار رفته‌اند.

عکس از: سایت Qudsonline

گشتی در موزه قلعه فلک الافلاک

الان که دیگر خبری از دژ و حصارهای قلعه فلک الافلاک برای دفاع‌ نیست، باید موزه‌های ارزشمند این قلعه (واقع‌شده در جنوب حیاط دوم) را به‌دقت رصد کنید. فکر راه‌اندازی موزه در قلعه فلک الافلاک خرم آباد از زمان حمله‌ اسکندر مقدونیه شکل گرفت. پادشاهان در آن زمان ساخت موزه را مطمئن‌ترین روش برای حفظ اشیای قیمتی می‌دانستند.

عکس از: سایت Iribnews

شروع فعالیت موزه قلعه فلک الافلاک به دوران پهلوی برمی‌گردد، اما بعد از این دوران موزه بازیچه اتفاق‌های زمان خودش بود و طی چندین دوره تعطیل شد.

سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ با شروع جنگ ایران و عراق به دلایل امنیتی در موزه قلعه بسته شد و پایان جنگ شروعی دوباره برای فعالیت موزه بود. ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ هم دوباره موزه را تعطیل کردند، چون شرایط نگه‌داری از آن فراهم نبود.

عکس از: سایت photographer-Babanjad

موزه قلعه فلک الافلاک شامل دو مدل موزه است که یکی باستان‌شناسی نام دارد و دیگری مردم‌شناسی. در موزه باستان‌شناسی ۱۲ویترین، ۵۰اثر تاریخی قیمتی مثل سفال‌ و سنگ‌های خیلی قدیمی را به نمایش گذاشته‌اند.

گشت در موزه مردم‌شناسی قلعه فلک الافلاک این فرصت را به شما می‌دهد که با سبک و فرهنگ زندگی مردم لرستان بیشتر آشنا شوید.

عکس از: سایت Iribnews

دیدن ماکت‌هایی به شکل مرد‌و‌زن در این موزه با لباس‌های محلی که مشغول پخت نان و درست‌کردن صنایع‌دستی هستند، لحظاتی شما را از روزمرگی دنیای امروز دور می‌کند. قسمتی از موزه قلعه برای آن‌ها که اهل و طرفدار موسیقی سنتی هستند، جان می‌دهد تا سازهای سنتی مختلفی مثل دهل، سرنا، کرنا، تنبور و کمانچه را از نزدیک ببینند و کیف کنند.

جاذبه های دیدنی نزدیک به قلعه فلک الافلاک

جذابیت بازدید قلعه فلک الافلاک با رفتن به جاذبه‌های دیدنی اطرافش چندبرابر می‌شود. جاذبه‌های تاریخی و طبیعی اطراف قلعه شامل این مکان‌ها هستند.

عکس از: سایت Iranwonders

– گرداب سنگی

گرداب سنگی بنای تاریخی به‌جا‌مانده از زمان ساسانیان است که نام آن را در لیست آثار ملی ایران ثبت کرده‌اند.

عکس از: سایت Wikimedia

گرداب سنگی از سنگ، آهک و گچ به‌شکل یک دایره دور یک چشمه ساخته شده و نقش مهمی را در انتقال آب این چشمه برعهده دارد تا هدر نرود و به مسیر درستی هدایت شود.

– آسیاب گبری

در زمان ساسانیان آسیاب گبری را از قلوه‌سنگ و سنگ‌های تیشه‌خورده ساختند و تا دوران قاجار از آن استفاده می‌کردند. این اثر تاریخی و ملی در جنوب خرم‌آباد قرار گرفته است.

عکس از: سایت Zerk

– پل شاپوری

پل شاپوری که به نام پل شکسته هم آن را می‌شناسند، مثل قلعه فلک الافلاک ساخت دوران ساسانیان است و با معماری خاصش این قابلیت را دارد که در لیست جاهای دیدنی لرستان قرار بگیرد. این پل در ضلع جنوبی قلعه فلک الافلاک واقع شده و کف آن با سنگ‌فرش پوشیده شده است.

عکس از: سایت Akharinkhabar

– دریاچه کیو

آن‌قدر آب دریاچه کیو شفاف و آبی خوش‌رنگی است که به زبان لری به این دریاچه کیاو یا کیو به معنای آبی و کبود‌رنگ می‌گویند.

عکس از: سایت Tasnimnews

اگر زمانی به مسیر قلعه فلک الافلاک پا گذاشتید، حتما از این دریاچه زلال بازدید کنید، چون هم به‌دلیل اینکه زیستگاه جانوران آبزی است، زیبایی طبیعی دارد و هم برای تفریح‌کردن از امکاناتی مثل شهربازی برخوردار اس

منبع: علی بابا