آداب و رسوم مردم قشم؛ از آئین زار چه می دانید؟

ایران همانند یک پارچه چهل‌تکه رنگین و اصیل است که هر بخش از آن، یک جنس از فرهنگ و آداب‌‌ورسوم را نشان می‌دهد. قشم جزء مناطقی است که حتی در دنیای امروز هم فرهنگ قدیمی خود را حفظ کرده و به آن پایبند است؛ فرهنگی که نمایانگر هویت و اصالت آن منطقه و مردمانش است.فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم، جشن‌ها و آیین‌هایی را در دل خود گنجانده که برای آشنایی شما در این مقاله قصد داریم به شرح و تفسیر آن‌ها بپردازیم.

تور ارزان قشمرا رزرو کرده اید؟

پایبندی مردم قشم به فرهنگ و آداب و رسوم منطقه

وقتی به جزیره قشم سفر می‌کنید، در بازارهای محلی‌اش قدم می‌گذارید، غذاهایش را می‌چشید، ارتباط بومیانش را باهم می‌بینید و در جشن‌هایشان شرکت می‌کنید، احساسی خالص و ناب که از اصالت مردم جزیره قشم نشأت می‌گیرد، درونتان جریان می‌یابد.

با اینکه جزیره قشم از مدرنیته دور نیست، اما مردم این جزیره پایبندی خود را به فرهنگ و آداب‌ورسومشان حفظ کرده‌اند. شاید علت این موضوع را بتوانیم به نبود مسیر زمینی و رفت‌وآمد کم مردم منطقه با سایر شهرها درنظر بگیریم که باعث شده ارتباط مردم شهر قشم در حد فامیلی و قومیتی باقی بماند و همه با هم تحت هر شرایطی رسم و رسومات را به جا آورند تا فرهنگ قشم، اصیل و غنی باقی بماند.

زبان و مذهب مردم جزیره قشم

زبان مردم قشم همانند مردم دیگری که در جنوب ساکن هستند، فارسی است و شما به راحتی متوجه صحبت‌هایشان می‌شوید. لهجه مردم ساکن در جزیره قشم و روستاهای وابسته به این جزیره تقریبا یکسان است، اما لهجه مردم قشم و درگهان، شبیه به لهجه بندرعباس، پلی (بندر خمیر) و مینایی (بندری) است. دلیل تأثیر پذیرفتن این لهجه‌ها برمی‌گردد به فاصله کم بندرعباس، میناب و شهرهای مجاور به جزیره قشم که موجب می‌شود رفت‌وآمد مردم در جزیره و بندرها زیاد شود.

از نظر مذهب هم اغلب مردم قشم اهل سنت هستند.

فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم در جشن‌های شکرگزاری

جشن نوروز صیاد

هرسال اواخر ماه تیر، به مناسبت به پایان رسیدن فصل صید کوسه و ماهی، مردم بومی جزیره قشم جشنی به نام نوروز صیاد بر پا می‌کنند تا شکرگزاری سالی را که توانستند برای امرار معاش خود صیادی کنند را به جای آورند. مردم بومی در آن روز نه ماهی می‌خورند و نه صیادی می‌کنند؛ چون اعتقاد دارند باید ماهی‌ها را برای تخم‌گذاری به حال خودشان رها کرد. از جمله فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم قشم در جشن نوروز صیاد این است که برای از بین رفتن نحسی، لباس‌های کهنه خود را به دریا می‌اندازند و از آنجایی که معتقند در این روز، آب تمامی چشمه‌های معدنی به دریا می‌ریزد، در آنجا آب‌تنی می‌کنند. حتی کسانی که به هردلیلی نمی‌توانند شنا کنند، روی سرشان آب می‌ریزند تا بیماریشان رفع شود.

اما این همه جشن نیست، اشخاصی دعای مخصوصی به نام لوبن را برای دام‌ها می‌خوانند تا آن‌ها در برابر حمله حیوانات وحشی ایمن شوند. دعای لوبن به دلیل سختی که دارد، تنها اشخاص خاصی آن را بلد هستند که هرچند وقت یک بار به دیگران آموزشش می‌دهند ولی پس از آن، دیگر دعای آن‌ها تأثیری نخواهد داشت و افراد جدید در مراسم نوروز صیاد دعا را می‌خوانند.

از دیگر فعالیت‌هایی که بومیان منطقه در این جشن انجام می‌دهند، رنگ‌آمیزی درختان و احشام با خاک سرخ است. همچنین مردان جزیره، لباس‌های محلی سفیدشان را به تن می‌کنند، دهل می‌نوازند و آواز می‌خوانند.

جشن نوروز صیاد از صبح شروع می‌شود و تا غروب ادامه دارد. اگر در اواخر تیرماه به جزیره قشم سفر کردید، حتما در این جشن شاد و رنگارنگ شرکت کنید. 

جشن میگو

شغل اغلب بومیان جزیره قشم، صیادی است که در این میان بسیاری هم به صید میگو مشغول هستند. در پایان فصل صیادی، جشنی به نام جشن میگو به پاس قدردانی از خدا بابت نعمت بیکران دریا در جزیره قشم برگزار می‌شود.

در این جشن نمایشگاه‌هایی برگزار می‌شود که در آن انواع آبزیان تاکسیدرمی‌شده و آکواریومی دریای نیلگون خلیج فارس، غرفه‌های صنایع‌دستی و همچنین غرفه‌هایی برای فروش انواع ماهی‌ها و میگوهای بسته‌بندی‌شده و تازه دایر می‌شود. همچنین بومیان غذهای محلی دریایی نیز می‌پزند و به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهند.

جشن نخل خرما

در سراسر جزیره قشم، نخل‌های سربه‌فلک‌کشیده‌ای وجود دارد که با بیش از 20 نوع خرما باعث امرار معاش باغداران منطقه می‌شوند. علاوه بر این، شاخه و برگ‌هایش در ساختمان‌سازی و خوراک دام کاربرد زیادی دارد. بومیان نیز قدر این نعمت ارزشمند که شغل دسته‌ای از مردم قشم به آن وابسته ‌است را می‌دانند و اجازه نمی‌دهند هیچ درخت نخلی قطع یا شکسته شود. آن‌ها این کار را موجب از بین رفتن برکت می‌دانند.

جشن نخل خرما به مدت یک هفته در هر سال برگزار می‌شود. در این جشن انواع خرما (پیارم، خنضیری، شیره، خاصویی، سرکه، توری و…)، انواع فرآورده‌های خرما مانند شیره، انواع شیرینی‌های پخته‌شده با خرما مانند (قطاب، مربا، بیسکوئیت، رولت، کیک و…) به فروش می‌رسد. همچنین غرفه‌هایی برای فروش آن دسته از صنایع دستی که با برگ و شاخه و لیفت درخت خرما ساخته‌شده‌اند مانند (جارو، دمپایی، گلدان، جالیوانی، سبد و…) نیز برپا می‌شود.

اجرای موسیقی‌های زنده مانند مولودی‌خوانی، رزیف، اضواء و همچنین بازی‌های محلی از دیگر برنامه‌های جشن نخل خرما است.

شرکت در این جشن علاوه بر آشنایی با فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم قشم، خوشگذرانی و چشیدن خوراکی‌های خوشمزه را نیز برایتان در پی خواهدداشت.

فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم برای کودکان نوپا با مراسم زنبیل‌گردانی

مراسن زنبیل‌گردانی در نوع خود ویژه و جذاب است. فرزندانی که تا دو سالگی هنوز راه نیفتاده‌اند را مادرانشان داخل زنبیلی به نام پیش که ساخته شده از برگ‌های نخل است می‌گذارند. سپس فرزند درون زنبیل را به دست کودکان می‌سپارند و آن‌ها همانطور که شعر می‌‌خوانند، فرزند را با احتیاط داخل زنبیل، درِ خانه 6 همسایه می‌برند تا همسایه‌ها برای بچه دعا کنند. دلیل اینکه زنبیل را به دست کودکان می‌دهند، اعتقاد داشتن به دل پاک آن‌ها است. همسایه‌ها با دادن شکلات از بچه‌ها پذیرایی می‌کنند و انرژی مراسم بسیار مثبت است.

مراسم عروسی در فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم

با پیشرفت جوامع امروزی حتی مراسم عروسی نیز شیوه‌ای نو به خود گرفته و از بسیاری رسوم قدیمی دور شده‌است. اما در جزیره قشم، سنت‌های قدیمی حفظ شده‌است و مردم به آن پایبند هستند. برای خواستگاری بزرگان داماد به خانه عروس می‌روند و اگر بعد از چند روز از آن‌ها جواب مثبت گرفتند، حلقه سرویس طلا و ساعت را می‌برند و درمورد مهریه صحبت می‌کنند. مهریه در جزیره قشم، به صورت نقدی است. علاوه بر مهریه، داماد موظف است به اندازه یک سال عروس، لباس برایش تهیه کند؛ لباس‌هایی با دوخت محلی.

در ادامه مراسمات عروسی در جزیره قشم را برایتان شرح می‌دهیم.

رسم جهیزیه و سفره عقد در فرهنگ مردم قشم

در جزیره قشم برخلاف دیگر شهرهای ایران، خرید تمام جهیزیه به عهده داماد است و عروس هیچ وسیله‌ای به خانه داماد نمی‌برد. اصولا سفره عقد نیز پهن نمی‌شود و زنان از طرف خانواده داماد به مدت چند روز قبل از عروسی به خانه عروس می‌روند و برای او پارچه و طلا می‌برند.

مراسم حنابندان

مراسم حنابندان در جزیره قشم با حنابندان‌ها بسیاری از شهرها تفاوت دارد و به این صورت برگزار می‌شود که یک خانوم دو روز قبل از عروسی به خانه عروس می‌آید و از نوک انگشتان تا شانه و همچنین روی کل پا را نقش و نگار حنا می‌زند. بعد از آن عروس تا روز عروسی از نظر داماد پنهان می‌شود و حتی برای انجام کارهای شخصی و ضروری باید دو نفر از نزدیکان همراهی‌اش کنند.

مراسم ساخت

مراسم ساخت یک روز قبل از عروسی برگزار می‌شود. به این شکل که زنان از طرف خانواده داماد، وسایل عروس را روی سر حمل می‌کنند و با همراهی ساز و دهل و پایکوبی به خانه عروس می‌برند. عروس نیز از قبل لباسی به رنگ سبز بر تن دارد که کل بدنش به غیر از مچ و کف پایش را پوشانده‌است. عروس را دور مجلس می‌گردانند و سپس بالای مجلس می‌نشانند. چمدان‌ها و وسایل عروس نیز در مجلس چیده و به مهمانان نشان داده می‌شود.

مراسم عروسی از فرهنگ و آداب و رسوم قدیمی قشم

مراسم عروسی که جزء فرهنگ و آداب و رسوم قدیمی مردم قشم است، در خانه عروس و داماد به صورت جداگانه برگزار می‌شود که البته هزینه هر دو نیز بر عهده داماد است. اصولا به این منوال است که مهمانان برای شام به خانه عروس و داماد می‌روند و با غذای معروف محلی به نام هواری پذیرایی می‌شوند و البته غذای ناهار میان فامیل و همسایه‌ها پخش می‌شود.

عروس در کل مراسم، آرایش‌شده در یک اتاق دیگر است تا بعد از شام داماد به خانه آن‌ها برود. سپس داماد را به حجله می‌برند. حجله اتاقی در خانه عروس با امکاناتی همچون سرویس بهداشتی، کولر، تلویزیون و حمام است که با انواع وسایل تزئینی رنگی مزین شده‌است. بعد از اینکه داماد به حجله رفت، مردان از هر دو طرف برای شادباش و دیدنش به آنجا می‌روند. سپس عروس را از اتاق همانطور که آواز می‌خوانند و روی سرش نقل می‌پاشند به حجله می‌برند. حالا نوبت خانوم‌ها است که برای دیدن عروس و داماد به حجله بروند. در قدیم، صورت عروس را کامل می‌پوشاندند اما امروزه در حجله صورتش را باز می‌کنند تا مهمان‌ها او را ببینند. عروس و داماد سه روز در حجله می‌مانند و جز یک نفر که برایشان غذا می‌برد، هیچکس حق ندارد آن‌ها را ببیند.

مراسم هفت‌شبی

مراسم هفت‌شبی همان پاگشای خودمان است، با این تفاوت که عروس فقط 7 روز فرصت دارد به خانه خانواده و فامیل داماد برود. اگر خانه عروس و داماد آماده باشد که عروس در همین 7 روز به خانه می‌رود اما اگر آماده نباشد، آن‌ها تا روز موعود در خانه عروس می‌مانند و این موضوع را اصلا بد نمی‌دانند. ضمن اینکه در بعضی از خانواده‌ها در قشم، عروس و داماد در خانه پدر داماد ساکن می‌شوند.

آئین برگزاری مراسمان مذهبی در فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم

مراسم مولودی‌خوانی

در اعیاد مشخص مانند عید قربان، عید فطر، معراج و ولایت پیامبر، در مساجد جزیره قشم، از ساعت 8 شب مراسم مولودی‌خوانی برگزار می‌شود. به این صورت که زن، مرد، کودک، پیر و جوان در مسجد جمع می‌شوند. شخصی مولودی می‌خوانند و دیگران گلاب می‌پاشند، شمع روشن می‌کنند و همراه با او می‌خوانند. پایان این مراسم ساعت 11 شب است. ناگفته نماند که عید مهم مردم بومی جزیره قشم، عید قربان است. یعنی همانطور که ما نوروز را تعطیل می‌کنیم و به دید و بازدید می‌رویم، لباس نو می‌پوشیم و سر مزار رفتگان خود می‌رویم، آن‌ها همین کارها را در عید قربان انجام می‌دهند.

مراسم قبله دعا جزئی از آداب ‌و رسوم مردم قشم برای درخواست باران

زمانی که جزیره دچار خشکسالی می‌شود، باران نمی‌بارد تا چاه‌ها و قنات‌ها را پر کند، درخت‌ها خشک می‌شوند و حیوانات علوفه و آب پیدا نمی‌کنند، مراسم قبله دعا به رهبری امام جمعه برگزار می‌شود. درواقع مراسم قبله دعا مراسمی است که مردم در آن برای درخواست بارش باران از خداوند دعا می‌کنند، قران می‌خوانند و روزه می‌گیرند. حتی غذا می‌پزند و میان فقیرها پخش می‌کنند. برای حیوانات نیز کنار درخت‎‌ها غذا می‎‌ریزند. مراسم قبله دعا کنار درختی مقدس به نام درخت کنار برگزار می‌شود و مردم به هیچ عنوان حین مراسم به درخت پشت نمی‌کنند. این مراسم در روستای کابلی، کنار دعا و در نزدیکی برکه بی‌بی برگزار می‌شود.

مراسم آئین زار

زار به معنای باد است اما نه باد معمولی؛ بلکه یک نوع باد فرازمینی یا جن که امواج دریا آن را به جزیره می‌آورد و وارد بدن افراد می‌شود و آن‌ها را دچار درد و ناراحتی می‌کند؛ به طوری که پزشکان راهی برای درمان و تسکین آن‌ها ندارند. بعد از آن می‌گویند که فرد، هوایی شده‌ یا به قول خودمان جنی شده‌است. حالا وظیفه افرادی به نام مامازار و بابازار است که این اجنه را از بدن افراد با برگزاری مراسمی خاص خارج کنند. 

شیوه برگزاری این مراسم نیز در نوع خود خاص و ویژه است. مامازار یا بابازار، فرد هوایی‌شده را به مدت یک هفته دور از دیگران نگه می‌دارند و انواع داروها و روغن‌ها را برایش تجویز می‌کنند. سپس بعد از پایان یک هفته، افرادی با چوبی به نام چوب خیزران در منطقه می‌گردند و اهالی را از برگزاری مراسم آگاه می‌کنند. هرکسی هم بخواهد در این مراسم شرکت کند باید لباس تمیز بپوشد و به خود عطر بزند. سپس فرد موردنظر را برای برگزاری مراسم به جمعی که اهل هوا (کسانی که قبلا هوایی شده‌ اما درمان شدند) می‌آورند. آن‌ها به صورت نیم‌دایره پشت فرد می‌نشینند و ریتمیک‌وار دست می‌زنند و موسیقی خاصی نواخته می‌شود.

در گذشته مراسم زار در فضای باز برگزار می‎‌شد، اما امروزه یکی از اتاق‌های خانه مامازار یا بابازار را برای اجرای مراسم انتخاب می‌کنند. سپس مامازار یا بابازار مراسم را اجرا می‌کند. در طول مراسم اعمالی همچون رد کردن بیمار از زیر قرآن، پوشاندن سر بیمار با پارچه، دود کردن چیزهای مختلف، غسل دادن بیمار، صحبت بابازار یا مامازار با باد، حرف زدن باد از بدن بیمار و…انجام می‌شود. اینکه این مراسم چند روز طول می‌کشد به نوع باد بستگی دارد و بین سه، هفت و چهارده شب متغیر است. در پایان مراسم نیز ساز می‌نوازند و موی بز آتش می‌زنند.

کلام پایانی

فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم قشم و چندی از مناطق جنوبی شبیه به هم بوده و تحت تأثیر مدرنیته قرار نگرفته‌است. مردم خونگرم و مهمان‌نواز جزیره قشم، همبستگیشان را در طول سالیان سال حفظ کرده‌اند و به مراسم سنتی خود که بیشتر هم از اعتقادات مذهبی آن‌ها نشأت می‌گیرد، پایبند بوده‌اند. آشنایی با فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم قشم ما را با یکی از اصیل‌ترین رسوم قومیتی در کشورمان آشنا می‌کند که در نوع خود جالب و در بعضی موارد حتی شگفت‌انگیز است. آیا تا قبل از خواندن این مقاله، از این فرهنگ و رسوم باخبر بوده‌اید؟ آیا در جشن‌ها یا اعیاد آن‌ها شرکت کرده‌اید؟ مشتاقیم که تجربیات خود را در قسمت نظرات این مقاله با ما درمیان بگذارید.

همین حالا بلیط هواپیما قشم را رزرو کنید!