آداب و سنن مردم دیار کرمانشاه: از عصر سنگ تا عصر حاضر

برای معرفی فرهنگ بومی کرمانشاه بگذارید به عصر سنگ بازگردیم، یعنی زمانی که رشته کوه زاگرس تقریباً ۲۰۰ هزار سال پیش مامن نخستین انسان‌هایی بوده‌است که در غارهای اطراف کرمانشاه زندگی می‌کردند. با یک جهش تاریخی سپس به عصر شاهنشاهان ساسانی می‌رسیم که باغ‌های بزرگی در کرمانشاه و اطراف آن ساختند و این نقطه به مکان خوشگذرانی پادشاهان ایرانی و دربار سلطنتی تبدیل‌شد. پس از حمله اعراب به ایران زمین نخستین بار در قرن یازدهم میلادی بود که کرمانشاه به عنوان شهر ارشد کردستان ایران زمین انتخاب‌گشت. با ما همراه باشید تا قدمی بزنیم در کوچه پس کوچه‌های کرمانشاه و هم‌نواشویم با در و دیوار این شهر که فریاد شکوه این سرزمین را در سینه‌های خود نهفته‌دارند.

فرهنگ بومی کرمانشاه در شب عید

طیف وسیعی از سنت‌های قدیمی همچنان در میان مردم کرمانشاه باقی مانده‌است و مردمان این دیار رسومی منحصربه‌فرد دارند که درادامه هریک عبارتنداز:

چادر زدن دراویش

حدود ۲۰ سال پیش، بزرگان شهر کرمانشاه دو “شاخ کل” که نشانه تشخیص بود بر سر در خانه‌های خود نصب می‌کردند. ایام عید که می‌شد دراویش خیمه و خرگاه خود را برسر چنین منزلگاه‌هایی علم می‌کردند و تا چیزی از صاحب خانه نمی‌ستاندند، خرگاه خود را برنمی‌چیدند. همچنین دراویش مجهز بودند به شاخ بلندی که نقش بوق را ایفامی‌کرد و به شاخ نفیر معروف‌بود. طبق اعتقاد سنتی و فرهنگ بومی کرمانشاه، نفیر بر در خانه هر کسی که به صدا درآید، نحسی و نسیان آن خانه را دربرمی‌گیرد. به همین دلیل مردم سعی می‌کردند مخصوصاً در ایام عید دراویش را با دلی خوش راهی سازند تا صدای بوق شان مردم را آزارندهد.

تخم مرغ بازی (خا بازی)

در ایام عید یک بازی با تخم مرغ‌های به نام قطار در کرمانشاه انجام می‌شود و نحوه انجام این بازی به این صورت است که دو نفر رقیب که هر کدام ۱۰ یا ۲۰ تخم مرغ را از فروشنده قرض گرفته‌اند، به ردیف در کنار یکدیگر می‌چینند و بعد از هریک از ردیف‌های خود یک تخم مرغ را برمی‌دارند و سر و ته آن را به هم می‌زنند. هر تخم مرغی که شکسته‌شود صاحب آن بازنده‌است و صاحب آخرین تخم مرغ سالم برنده اعلام می‌شود و رقیب وی باید پول تمام تخم‌مرغ‌ها را به فروشنده بدهد.

شال اندازی (شال درکی)

این از جمله رسومات جالب و عجیب کرمانشاهی‌ها در شب عید است و مخصوص جوانان است. جوانان در شب عید بعد از روشن‌کردن آتش بر بام خانه‌ها، دستمال یا شال خود را در سقف اتاق‌ها به سمت فضای داخلی اتاق آویزان می‌کنند و عیدی خود را از صاحب خانه می‌طلبند. بدین‌سان ضرب‌المثلی معروف و یک بیت شعر نیز رسم است که در این شب و همزمان با این مراسم خوانده‌ می‌شود.

آن مثل این است که می‌گوید “پر شالمان را نسوزانی” که کنایه از این است که آن را خالی برنگردانی. همچنین آن بیت شعر معروف می‌گوید ” اسا خوی و چکشی / خدا کری نکشی” یعنی صاحب خانه خدا پسرتان را زنده نگاه‌دارد، عیدی ما را بدهید. صاحب خانه نیز انواع مغزیجات مانند گردو، بادام، نخود کشمش و تخم مرغ پخته یا شیرینی را درون شال می‌ریزد و می‌گوید “هل کیش” یعنی بالابکش. بدین ترتیب صاحب شال با خوشحالی مکان را ترک می‌کند. گفتنی‌است که معمولاً شال‌اندازها صورت خود را می‌پوشانند. (این یکی از زیباترین قسمت فرهنگ بومی کرمانشاه در شب عید است)

بازی در فرهنگ بومی کرمانشاه

از بازی‌های سنتی کرمانشاهی می‌توان به سه مورد توپان، گرزان، کلاه قاپیدن (کِلاورفِنَکی) اشاره‌کرد که درادامه شرح هریک عبارت‌انداز:

توپان

این نوع بازی مخصوص روزهای گرم و آفتابی است و به همین خاطر در بهار و زمستان که هوا مطبوع‌است، در فضای کاملاً باز برگزارمی‌شود. این بازی گروهی از دونقطه به عنوان داو بالا و پایین تشکیل شده‌است که انتخاب هریک از این نقاط با مراسم “تریاهوشک” (تر یا خشک) مشخص می شود و برنده این مراسم داو بالا را دراختیارمی‌گیرد. افرادی که در داو بالا هستند به نوبت با چوب دستی که دراختیاردارند باید توپی را که به سمت ایشان پرتاب می‌شود بزنند و توپ باید حداقل به داو دوم برسد. در غیر این صورت بازیکنی که موفق به انجام این کار نشود، باید تا زدن توپ توسط نفر دوم روی داو دوم بماند و به اصطلاح مرده نامیده می‌شود.

اما در شرایط عادی فردی که توپ را زده باید بلافاصله با سرعت به سمت داو پایین بدود و افرادی که در داو پایین هستند باید توپ را جمع‌کرده و با آن فردی را که درحال حرکت به سمت داو پایین است، بزنند. اگر موفق به چنین کاری شوند بین دو گروه درگیری ایجاد می‌شود و شرط پیروزی درچنین شرایطی این است که افراد گروه دوم با وارد آوردن آخرین ضربه یک از رقیبان در خارج از داو، تمامی افراد گروه را روی داو بالا جمع‌کنند. در این صورت است که گروه پایینی موفق به پیروزی در مسابقه می‌شود. شانس دیگری نیز علاوه بر این مورد برای پیروزی گروه داو پایین وجود‌دارد و آن گرفتن “گل” است. یعنی توپ را پس از وارد‌شدن ضربه چوب پیش از رسیدن به زمین در هوا بگیرند. در این صورت دو گروه باید جای خود را عوض‌کنند.

گرزان

نحوه انجام این بازی ساده و البته کمی دردناک است. درابتدای امر یک دایره روی زمین کشیده‌شده و به حکم مراسم “تریاهوشک” افرادی درون دایره قرارمی‌گیرند و دو نفر نیز با چوب که به منزله گرز است در اطراف دایره قرارمی‌گیرند. افراد گرز به دست تلاش می‌کنند افراد درون دایره را بزنند. آن‌ها نیز باید با پا از خود دفاع‌کنند. در این بازی شرط باختن این است که پای هر دو طرف از محیط دایره تجاوزکند. اگر هر کدام از دو طرف دیگری را بزند و پایش روی دایره نباشد، برنده است و باید جای خود را با نفر بازنده عوض‌کند.

کلاه قاپیدن (کِلاورفِنَکی)

در این بازی محلی مشارکت‌کنندگان به دو گروه مجزا تقسیم می‌شوند. دسته‌ای کلاهی بر سر خود می‌گذارند و روی زمین کنار هم می‌نشینند و دسته دیگر درحالی که ایستاده‌اند به دور آن‌ها حلقه می‌زنند. با شروع بازی دسته‌ای که ایستاده‌اند به کسانی که نشسته‌اند حمله می‌کنند و در تلاشند تا دستمال یا کلاه آن‌ها را بردارند. گروه نشسته به هر صورت باید از خود دفاع‌کنند اما اگر بازیکنان ایستاده کلاه را از سر کسی برداشتند آن را به طرف جمع نشسته پرتاب می‌کنند. اگر صاحب کلاه بتواند کلاه خود را بگیرد، برنده است. در غیر این صورت باید دوباره کلاه را به سرکند و برای دور دوم بنشیند. هر گروهی که ۶ بار برنده شود، به عنوان برنده نهایی این بازی شناخته می‌شود.

غذاهای سنتی کرمانشاه

خوشمزه‌ترین قسمت از آداب و رسوم و فرهنگ بومی کرمانشاه، غذاهای سنتی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتنداز:

دوینه یا ترخینه

این غذا مخصوص زمستان است و مواد اصلی آن در بهار و تابستان فراهم می‌شود. برای تهیه این خوراک خوشمزه ابتدا گندم شسته‌شده را می پزند و پس از پخته‌شدن، آن را خشک می‌کنند و سپس بلغور را آسیاب می‌کنند. علاوه بر این مورد از چندی قبل دوغی را در مشک می‌ریزند تا آبش گرفته‌شود و سپس دوغ را با بلغور به صورت گلوله‌ای درآورده و در آفتاب قرارمی‌دهند تا خشک شود. این خوراک را در زمستان همراه با روغن مصرف می‌کنند و البته در آب نیز خیسانده می‌شود و با دوغ نیز مصرف می‌شود. رسم است به افرادی که دچار سرماخوردگی هستند، ترخینه بدهند.

شلمین

نام‌ دیگر این غذای سنتی شلم است که همچون ترخینه مواد آن در بهار یا تابستان تدارک دیده می‌شود تا در زمستان مصرف‌شود. ابتدا برگ و سر شلغم را خورد می‌کنند و در دیگ بزرگی می‌پزند. همچنین گندم را می‌شویند و بلغورمی‌کنند و پس از بلغورشدن آن را روی حصیر می‌ریزند تا آبکش شود. در مرحله بعد چاله‌ای را آماده می‌کنند و بلغور پخته‌شده را درون چاله می‌ریزند. برای هر مقدار معین کاسه‌ای از آب و دانه شلغم را با یک کاسه آب انار مخلوط می‌کنند و در چاله می‌ریزند و تا دو هفته از آن مراقبت می‌کنند. درنهایت زمانی که شلمین ترش مزه شد مانند ترخینه آن را خشک می‌کنند و در زمستان مصرف می‎‌کنند.

زو و کره

زو گیاه بهاری و خودرو در کرمانشاه است که شباهت زیادی به کنگر داشته اما خار ندارد و بسیار مقوی است. در حالت خام کمی تلخی در دل خود دارد و برای رفع این مشکل در ته دیگ مناسبی که خاکستر به قطر یک بند انگشت قراردارد، زو را به صورت عمودی درون آن می‌چینند بدون آن که این گیاه را خیسانده باشند یا پوستش را بگیرند. سپس بعد از پخته‌شدن زوها را پاک‌کرده و با نمک و کره مصرف می‌کنند.

از دیگر غذاهای سنتی کرمانشاه می‎توان به:

• خورشت خلال بادام
• خمارآشی
• دنده کباب
• پرشت
• جرگ و بز
• ذورده
• چنگال
• سیب‌پلو

لباس‌های محلی مردانه و زنانه در فرهنگ بومی کرمانشاه

لباس‌های محلی مردم کرمانشاه ریشه در اعتقادات گذشته مردم این دیار داشته که شباهت زیادی هم به لباس کردها و آریایی‌های قدیم دارد. به همین دلیل از شهرت جهانی خاص خود برخورداراست. در دل این شهرت، فرهنگ غنی از تمایز میان پوشش زنانه و مردانه دیده می‌شود و لباس‌های محلی زنان و مردان هریک عبارتنداز:

لباس محلی زنان

• سربند
• زیرپوش
• پیراهن
• کلنجه
• قبا
• روپوش
• جافی

لباس محلی مردان

• عرقچین
• سربند
• کرواسی فقیانه
• سخمه
• قبا
• شال
• سلته
• جافی
• پاپوش
• کپنک

زبان کردی جزو مهم فرهنگ بومی کرمانشاه

زبان اصلی اهالی کرمانشاه کردی و لهجه فارسی کرمانشاهی است. در کنار زبان کردی از حدود دو قرن پیش و به دلیل ورود مهاجرانی که قصد زیارت عتبات عالیات را داشتند، لهجه فارسی کرمانشاهی ابداع شده‌است. علاوه بر این موارد مهم‌ترین گویش‌هایی که درحال حاضر در کرمانشاه تکلم می‌شوند، عبارتنداز:

• کلهری
• سنجابی
• زنگنه
• سورانی
• گویشورانی
• لکی

سوالات متداول