راستین گشت | مجله و پایگاه گردشگری
بار و بندیل‌تان را جمع کنید. امروز می‌خواهیم راه سفر به یزد را پیش گرفته و در میان انواع جاهای دیدنی یزد، به دل بیابان زده، پله‌های کوه چَک چَک را به شوق دیدن زیارتگاه چک چک دوتا یکی طی کرده و خودمان را به آتشکده زرتشتیان برسانیم.
تردید نکنید چرا که کمتر پیش می‌آید این همه جذابیت یک‌جا جمع شود. از دیدن خانه‌های پلکانی که شما را به یاد ماسوله می‌اندازد، آشنایی با آیین‌های مذهبی زرتشتیان و افسانه‌های عجیب‌وغریب مربوط به این مکان گرفته تا حرکت برعکس آب و چکه کردن سفره آب‌های زیرزمینی از قله کوه.
با ما در مجله گردشگری علی‌بابا همراه باشید تا با زیارتگاه چَک چَک که یکی از جاذبه‌های گردشگری یزد است، بیشتر آشنا شوید.
بهترین زمان بازدید از چک چک چه وقت است؟
چک چک کجاست؟
فاصله زیارتگاه چک چک تا اردکان چقدر است؟
چک چک، معروف‌ترین زیارتگاه‌های یزد
زیارتگاه چک چک یا چکچکو، یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان است که به عنوان نمادی از اتحاد جامعه زرتشت از آن یاد می‌کنند. این زیارتگاه که در کوه چک چک جا خوش کرده، از آن جاهای دیدنی یزد است که با همه افسانه‌هایی که در موردش وجود دارد هنوز هم ناشناخته و پر رمز و راز است.
زیارتگاه چک چک که با نام زیارتگاه پیر سبز هم شناخته می‌شود، به خاطر موقعیت جغرافیایی و جایگاهی که در میان زرتشتیان دارد، مورد توجه گردشگران است. رازآلود بودن این زیارتگاه، معماری آن و قرار گرفتن در دل کوهی وسط بیابان، جذابیت آن را چند برابر می‌کند. یکی از ویژگی‌های عجیب این زیارتگاه چکه کردن آب از سقف آن است که باعث شده یک چنار کهنسال و گیاهانی چون مورد، پرسیاوشان و انجیر کوهی بر صخره‌های آن رشد کنند.
عکس از: سایت ایسنا
زیارتگاه چک چک یزد علاوه بر این که از جهت دینی، اهمیت زیادی برای زرتشتیان دارد، به خاطر وجود آب و دار و درخت، از سایر زیارتگاه‌های زرتشتی متمایز شده که البته نباید نقش زرتشتیان داخل و خارج از کشور را که همه تلاش‌شان را برای ساخت، حفظ و نگهداری آن می‌کنند، نادیده گرفت.
آشنایی با مراسمات زیارتگاه چک چک یزد
از آن‌جا که زیارتگاه پیر سبز به عنوان یکی از قطب‌های مذهبی است، در طول سال، زمان‌هایی وجود دارد که پیروان زرتشت، از داخل و خارج ایران، در این مکان جمع شده و مراسمات مذهبی‌شان را به صورت دسته‌جمعی برگزار می‌کنند.
یکی از آیین‌های زرتشتی به روزهای ۲۴ تا ۲۷ خرداد مربوط می‌شود که هر ساله در این تاریخ، خودشان را به زیارتگاه چک چک می‌رسانند و به دعا، نیایش همگانی، خواندن اوستا و نیایش اهورا مزدا، پختن نذری، روشن کردن شمع و عود و آتش، خواندن سرودهای شاد و … مشغول می‌شوند. شکوه این مراسم انقدر زیاد است که حج زرتشتیان نامیده می‌شود.
عکس از: سایت ایرنا
جشن مهرگان یکی دیگر از روزهایی است که زرتشتیان در زیارتگاه چک چک جمع می‌شوند و با پوشیدن لباس‌های ارغوانی، به مدت ۶ روز به جشن و پایکوبی مشغول می‌شوند. سیزده‌به‌در هم روز خاصی است که فقط پیروان زرتشت اجازه ورود به زیارتگاه را دارند.
جالب است بدانید که مانند پیروان سایر مذاهب که زیارتگاه‌هایشان را مقدس و متبرک می‌دانند، عروس و دامادهای پیرو زرتشت هم با حضور در این زیارتگاه، زندگی جدیدشان را آغاز و متبرک می‌کنند.
تاریخچه مبهم زیارتگاه چک چک
نکته جالب و در عین حال عجیبی که در مورد زیارتگاه چک چک وجود دارد این است که هنوز کارشناسان تاریخی و مذهبی، در مورد آن به اتفاق‌نظر نرسیده‌اند. با این حال اگر به آن‌جا بروید، نوشته‌ای را در ورودی آن می‌بینید که حاصل تلاش آقای رستم بلیوانی، رئیس سابق انجمن زرتشتیان شریف آباد یزد است که تلاش کرده اطلاعات مربوط به این مکان را جمع‌آوری کند.
بر طبق این اطلاعات، شکل‌گیری زیارتگاه چک چک به بعد از مرگ یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، برمی‌گردد یعنی حدود ۱۳۷۰ سال پیش. گفته می‌شود که در این زمان به واسطه ناپدید شدن دختر یزدگرد، داستان‌هایی به وجود می‌آید که در پی آن، چوپانی با همراهی بزرگان زرتشتی، اقدام به ساخت این بنا می‌کند.
عکس از: سایت ایسنا
در حال حاضر کوه چک چک، یکی از زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس برای زرتشتیان است و علت آن هم به مذهب ایرانیان در زمان ساسانی برمی‌گردد. در آن زمان مذهب رسمی کشور، زرتشت بوده و به واسطه همراهی زرتشتیان در ساخت این مکان، هنوز هم برای آن‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد.
اما به طور کلی اطلاعات دقیق و مستندی در مورد زیارتگاه چک چک در دست نیست و آن‌چه هست افسانه‌هایی است که در ادامه در موردشان صحبت می‌کنیم.
افسانه‌های باورناپذیر زیارتگاه چک چک
یکی از جذابیت‌های زیارتگاه چک چک، مرموز و ناشناخته بودن تاریخچه آن است. اگرچه که قصه و افسانه‌های مختلفی در مورد آن وجود دارد ولی مشخص نیست کدام‌یک از آن‌ها به واقعیت نزدیک‌تر است و هنوز بین کارشناسان مذهبی و تاریخی در این مورد اختلاف نظر وجود دارد. بریم که در ادامه با این افسانه‌های جالب آشنا شویم.
چک چک در قالب پیر سبز
یکی از نام‌هایی که برای این مکان به کار برده می‌شود، زیارتگاه پیر سبز است اما این که دلیل اصلی برای چنین نامی چیست، دلایل و روایت خاص خودش را دارد.
می‌گویند پیر سبز نامی است که از دو عنصر مادی و روحانی در این مکان گرفته شده است. واژه «پیر» به بعد عرفانی اشاره می‌کند که از آیین مهرپرستی می‌آید. این واژه برای آخرین گام عرفان در پرستش الهه میترا استفاده می‌شده و واژه «سبز» هم به وجود درخت چنار کهنسالی اشاره می‌کند که سال‌هاست همراه و همدل زیارتگاه چک چک است.
عکس از: سایت ایسنا
معبد الهه آناهیتا
بر اساس آن‌چه در تاریخ ذکر شده، زیارتگاه چک چک یزد، شباهت زیادی به معابد آناهیتا دارد. سوالی که مطرح می‌شود این است که مگر معابد آناهیتا چگونه‌اند که زیارتگاه پیر سبز هم به آن‌ها شبیه است؟
معابد آناهیتا معمولا بر بالای بلندی ساخته می‌شدند و در آن‌ها آبی در جریان بوده که زیارتگاه چک چک هم این ویژگی‌ها را دارد اما نکته دیگری که به این فرضیه قوت می‌دهد احداث این بنا به سمت شرق است که باعث شده مهرپرستان بتوانند در لحظه طلوع خورشید به نیایش مشغول شوند.
نقش دختران یزدگرد در شکل‌گیری زیارتگاه چک چک
در این افسانه گفته شده که در زمان پادشاهی آخرین پادشاه ساسانی، یعنی یزدگرد سوم، اوضاع ایران به واسطه حمله اعراب بسیار آشفته و زمام امور از دست شاه، خارج می‌شود. یزدگرد برای نجات خانواده‌اش راهی منطقه‌ای امن می‌شود و دستور ساخت خندق و برج و حصارهایی را در این منطقه می‌دهد. این منطقه امن را امروز با نام یزد می‌شناسید. البته شاید علت نام‌گذاری یزد هم از نام یزدگرد گرفته شده باشد.
عکس از: سایت ایرنا
خب به اصل قصه برگردیم. زمانی که خبر سقوط سلسله ساسانیان و مرگ یزدگرد به دست اعراب شایع شد، فرزندان او که دو پسر و پنج دختر بودند، به اطراف یزد فرار کردند و هر کدام گرفتار سرنوشت متفاوتی شدند. یکی از فرزندان دختر او که «نیک‌بانو» نام داشت، به طرف اردکان و کوهی به نام چک چک می‌رود، در آن‌جا مخفی و بعد هم غیب می‌شود و دیگر کسی خبری از او به دست نمی‌آورد.
خوب است بدانید که در مورد نحوه غیب شدن نیک‌بانو هم روایت جالبی وجود دارد. بر طبق برخی از روایات، عده‌ای می‌گویند که شاه‌دخت با مشاهده دشمنی که در پی او آمده بود، برای حفظ پاکدامنی‌اش با ترس و گریه از کوه بالا می‌رود اما از آن‌جایی که دشمن فاصله زیادی با او نداشته، با آهی بلند از کوه می‌خواهد که او را نجات داده و همچون مادری در آغوش بگیرد. در این لحظه کوه شکاف خورده و نیک‌بانو از نظرها پنهان می‌شود.
در ادامه این افسانه، گفته می‌شود که بعد از گذشت مدتی از این واقعه، از کوه چک چک که کوهی خشک و بی‌آب بوده، قطره‌های آبی به زمین می‌چکد که رهگذران از آن استفاده می‌کردند و میزان خروجی این آب، بسته به تعداد رهگذران کم و زیاد می‌شده است.
عکس از: سایت ایرنا
در این میان سر و کله چوپانی پیدا می‌شود که گله گوسفندش را گم می‌کند و در جستجوی گله‌اش، خسته و تشنه، به کوه چک چک می‌رسد و بعد از سیراب شدن با قطرات آب خروجی از کوه، خوابش می‌برد. در رویا، بانویی را می‌بیند که در حالی که از گله‌اش مراقبت می‌کند، از او می‌خواهد که در این محل اتاقکی بسازد و در آن چراغ و شمع روشن کند.
برخی می‌گویند در این‌جای قصه خبری از گم شدن گله گوسفند نبوده و فقط نیک‌بانو به خواب یک چوپان می‌آید و چنین درخواستی از او می‌کند و عده‌ای هم معتقدند بخش گم شدن گله گوسفند درست است و زمانی که چوپان بیدار می‌شود، گله‌اش را صحبح و سالم می‌بیند.
اما آن‌چه در نهایت پیش می‌آید و همه روی آن اتفاق‌نظر دارند این است که چوپان به سراغ بزرگان زرتشتی می‌رود و به کمک آن‌ها، زیارتگاه چک چک را در این محل می‌سازد.
قصه این‌جا تمام نمی‌شود چرا که برای درخت چنار تنومند هزار ساله‌ای که در زیارتگاه پیر سبز وجود دارد هم افسانه‌ای شکل گرفته است. عده‌ای آن را عصای نیک‌بانو می‌دانند و معتقدند پس از زدن عصایش به شکاف کوه، آب شیرینی به رنگ سبز از آن بیرون آمده است.
عکس از: سایت ایرنا
روایتی هم در مورد محل ورود نیک‌بانو به دل کوه و شکافی که وجود دارد، شکل گرفته است. از این شکاف، چشمه‌ای جاری شده (منظور همان قطرات آب است) که باعث شده درخت بزرگی از دل آن رشد کند. طبق این روایت، کوه چک چک هر سال به یاد نیک‌بانو اشک می‌ریزد.
در کنار همه قصه‌هایی که مطرح شده، دانستن دو نکته خالی از لطف نیست. اول این که اکثر نیایشگاه‌های زرتشتی سال‌ها قبل از روی کار آمدن ساسانیان بنا شده‌اند و دوم این که در طول تاریخ، چیزی در مورد فرار فرزندان یزدگرد سوم، مطرح نشده و بعید به نظر می‌رسد که فاصله تیسفون تا این محل را طی کرده باشند. این دو مورد شاید به این معنی باشد که باید به فرضیه‌های دیگر در مورد زیارتگاه چک چک، نسبت به فرضیه فرزندان یزدگرد، بهای بیشتری داده شود.
چرا اسم این زیارتگاه زرتشتی، چک چک است؟
این که به این زیارتگاه نام چک چک را داده‌اند، به خاطر قطره‌های آبی است که از دل صخره به بیرون می‌ریزند و طنین صدای آن در زیارتگاه به صورت چک چک شنیده می‌شود.
در کنار این موضوع، خوب است بدانید که این آب از اهمیت زیادی برخوردار است چرا که منبع اصلی تامین آب زیارتگاه چک چک یزد، همین آب است.
معماری پلکانی ماسوله در چک چک
پس از طی مسیر و رسیدن به کوه چک چک در لحظه اول، ساختمان‌هایی را به صورت ۵ طبقه نامنظم می‌بینید که به صورت پلکانی ساخته شده‌اند، به گونه‌ای که بام یکی حیاط دیگری است. برای رسیدن به این اتاق‌ها باید پله‌های پیش رو را بالا بروید.
عکس از: سایت ایرنا
می‌بینید که این ساختمان، مجموعه‌ای از اتاق و شبستان‌های مختلف است که برای استراحت و اقامت زائران زرتشتی استفاده می‌شود و به آن‌ها «خیله» می‌گویند. گفته می‌شود که قدیمی‌ترین اتاق آن، مربوط به دوران ناصرالدین‌شاه است و حدود ۱۵۰ سال قدمت دارد.
درون یکی از این اتاق‌ها چاهی وجود دارد که برای پیروان دین زرتشت مقدس است به گونه‌ای که برای برآورده شدن آرزوهایشان، به کنار آن رفته و نخی را به دور طناب آن گره می‌زنند.
دکتر باستانی پاریزی درباره آن می‌گوید: « این چاه ۷۰ متر عمق دارد و بر سنگ نوشته‌ای مضمون این عبارت هست… شهربانو نوه یزدگرد برای رهایی از قید اسارت و فرار از دشمن، خویش را در این چاه انداخت و شهید شد. دشمن که سرچاه آمد، چاه را پر از آب دید و اثری از او ندید.»
در کنار این شبستان‌ها، آشپزخانه و تنوری برای رفاه زائران ساخته شده که بتوانند در آن‌جا گوسفندان نذری خود را قربانی کرده و نان و گوشت بپزند.
اگر از افراد زرتشتی هستید، می‌توانید برای شب‌مانی از این اتاق‌ها استفاده کنید اگر نه به پله‌های مسیر برگردید تا به سمت بالا و انتهای ساختمان‌ها که آتشکده قرار دارد برویم. همین‌طور که از پله‌ها بالا می‌روید، بر روی صخره‌ها، نوشته‌هایی از کتاب مقدس زرتشتیان یعنی اوستا می‌بینید. در جایی نوشته شده «در دنیا راه یکی است و آن راه رستگاری است».
عکس از: سایت ایرنا
وقتی به بالای پله‌ها رسیدید، در زیبایی را می‌بینید که فلزی و طلایی رنگ است که بر روی آن تصویر یک سرباز هخامنشیِ نیزه به دست نقش بسته است. این در، ورودی یک ساختمان سنگی است که شبیه دهانه غار است. بعد از در آوردن کفش‌هایتان و عبور از در، قدم بر روی سنگ‌های مرمرین کف آتشکده می‌گذارید. از آن جایی که این آتشکده در دل کوه است و از بعضی جاهای آن، آب چکه می‌کند، کف آن نمناک و سرد است.
وقتی وارد آتشکده می‌شوید، دیواری را کنار دو صخره سنگی می‌بینید که محل روشن کردن شمع است. در جلوی آن فروغ روشنایی زرتشت قرار دارد که ظروفی به شکل اشک، برای روشن کردن شمع و عود، در اطراف آن قرار دارد که تصویری از گل لوتوس را می‌سازند. زرتشتیان در این ظروف شمع و عود روشن می‌کنند و در کنارشان به نیایش مشغول می‌شوند.
به دیوارها و گوشه و کنار آتشکده که نگاه می‌کنید، دیوارهایی تیره‌رنگ و کدر می‌بینید که به خاطر روشن بودن همیشگی آتش، به این رنگ درآمده‌اند. همچنین درخت کهنسال چناری هم توجه‌تان را جلب می‌کند که از دل صخره‌ها بیرون آمده است. این درخت به عنوان یکی میراث طبیعی ایران شناخته می‌شود.
اگر به بالا نگاه کنید، سقف سنگی زیارتگاه چک چک را می‌بینید که یک چلچراغ برای روشنایی از آن آویزان شده است. همچنین از بخشی از سقف، آبی به بیرون چکه می‌کند که داخل ظرف‌هایی جمع‌آوری شده و از آن برای خوراکی و تبرک استفاده می‌شود.
عکس از: مهربان کشمیری
چک چک چند پله دارد؟
از آن‌جایی که زیارتگاه پیر سبز در دل کوه قرار گرفته، طبیعتا باید مسیری رو به بالا برای رسیدن به آن طی شود. برای جلوگیری از خطرات احتمالی در بالا آمدن از کوه، در طول مسیر پله‌هایی ساخته شده که شما را به سمت زیارتگاه هدایت می‌کنند.
۳۶۰، تعداد پله‌هایی است که باید در مسیری پیچ در پیچ از آن بالا بروید تا به مقصد برسید. بنابراین بازدید از این مکان برای افرادی که مشکلات قلبی، تنفسی و… دارند، معلولین حرکتی و هر کسی که به هر دلیلی توانایی بالا رفتن از این تعداد پله را ندارد، پیشنهاد نمی‌شود.
دلیل علمی چکیدن آب از دیواره چک چک چیست؟
همان‌طور که گفتیم، در مورد آبی که از کوه زیارتگاه چک چک خارج می‌شود، افسانه‌ای وجود دارد که می‌گوید این کوه هر ساله به یاد نیک‌بانو اشک می‌ریزد اما این فقط یک افسانه است و دلایل علمی هم برای این موضوع وجود دارد.
چندین زمین‌شناس هلندی علت این موضوع را بررسی و در نهایت گفتند که کوه چک چک روی یک گسل زیرزمینی به عمق یک کیلومتر قرار دارد. در کنار آن نیز آبراهه‌ای زیرزمینی جریان دارد که با گسل برخورد کرده و چون نمی‌تواند از آن عبور کند، به خاطر فشار زیاد به بالا برگردانده می‌شود. حالا این آبی که با فشار زیاد به بالا هدایت می‌شود، به واسطه آهکی بودن جنس کوه، به بیرون تراوش می‌کند.
جالب است بدانید که این آب در طول سال قطع نمی‌شود و فقط مقدار آن کم و زیاد می‌شود. همین موضوع باعث شده که اگرچه به صورت قطره قطره از دل کوه خارج می‌شود، آن را به صورت هدفمند به درون یک منبع هدایت کرده و تمام آب مصرفی زیارتگاه چک چک را تامین کند.
عکس از: سایت ایرنا
محدودیت امکانات در زیارتگاه تاریخی چک چک
در زیارتگاه چک چک به جز برق، آب، سرویس بهداشتی و اتاق‌هایی که مخصوص زرتشتیان است، هیچ امکانات رفاهی دیگری وجود ندارد. بنابراین هر چیزی که نیاز دارید را قبل از حرکت، از شهر یزد یا اردکان تهیه کنید.
آداب حضور در زیارتگاه چک چک
همان‌طور که درهای مساجد مسلمانان برای بازدید افراد دیگر ادیان همیشه باز است، زیارتگاه چک چک هم این ویژگی را دارد و به گردشگران مذاهب دیگر اجازه بازید از این مکان مقدس زرتشتیان را می‌دهد که البته می‌تواند به نزدیکی فرهنگی و آشنایی با ادیان مختلف منجر شود.
مانند مساجد مسلمانان که رفتن به آن‌ها آداب خاصی دارد، برای بازدید از این زیارتگاه چک چک هم باید نکاتی را رعایت کنید. برخی از آداب حضور در زیارتگاه پیرسبز عبارت است از:
- آراستگی و نظافت خود را رعایت کنید.
- کفش‌های خود را درآورده و برای جلوگیری از خیس شدن پاهایتان، از دمپایی استفاده کنید.
- پاک باشید و شرایطی که همه افراد، چه خانم‌ها و چه آقایان، برای حضور در مساجد باید رعایت کنند را رعایت کنید.
- سرتان را با روسری یا کلاه بپوشانید.
- برای ورود به مراسمات ماه خرداد و عید مهرگان زرتشتیان، باید کارت دعوت داشته باشید اما در مراسم سیزده‌به‌در، کلا ورود غیر زرتشتیان ممنوع است.
بهترین زمان بازدید از چک چک
برای تعیین بهترین زمان بازدید از زیارتگاه چک چک باید به چند نکته توجه داشته باشید. اولین نکته این که این مکان در منطقه‌ای کویری قرار دارد. تصور کنید که در فصل گرم، زیر تابش خورشید، بخواهید ۳۶۰ پله را بالا بروید! احتمالا گرما و تشنگی توان زیادی از شما می‌گیرد. پس بهتر است که از سفر به این مکان در فصل‌های گرم سال چشم‌پوشی کرده و ماه‌های مهر و آبان در پاییز و فروردین و اردیبهشت در بهار را انتخاب کنید.
عکس از: مهربان کشمیری
نکته بعدی رعایت ممنوعیت‌های مربوط به این مکان است یعنی زمان‌هایی که در زیارتگاه چک چک مراسمات مذهبی خاص زرتشتیان برگزار می‌شود، غیرزرتشتیان برون دعوت‌نامه اجازه ورود ندارند. از جمله این مراسمات می‌توان به تاریخ ۲۴ تا ۲۷ خردادماه و روز سیزده‌به‌در اشاره کرد که برنامه زیارت دسته‌جمعی است، مورد دیگر جشن ۶ روزه مهرگان است. بنابراین این زمان‌ها را برای بازدید انتخاب نکنید.
زیارتگاه تاریخی یزد کجاست؟
آدرس: ایران، شمال‌غرب یزد، ۴۳ کیلومتری شرق اردکان، بخش خرانق، دهستان رباطات
زیارتگاه چک چک در گوگل مپ
مسیر دسترسی به چک چک
تا این‌جا دیگر به خوبی می‌دانید که زیارتگاه چک چک بین کوه‌های اردکان و انجیره و در دل کوه چک چک قرار دارد که کوهی بین مردم یزد و کرمان است.
اگر مبدا مسیرتان یزد است، بهتر است بدانید که مسافتی حدود ۹۶ کیلومتر پیش روی شماست. بنابراین وقتی وارد بزرگراه یزد- میبد شدید، کمربندی میبد- احمدآباد را در پیش بگیرید. به میدان که رسیدید، وارد جاده سمت راست شوید تا به زیارتگاه چک چک یزد برسید.
اگر هم مبدا حرکت‌تان شهر اردکان است، باید قدم در یک مسیر ۴۳ کیلومتری بگذارید. برای این منظور، با عبور از بلوار بهشتی و ورود به بلوار ولیعصر، به میدانی می‌رسید که با گذر از آن و ادامه دادن مسیر، وارد جاده چکچکو می‌شوید.
زیارتگاه چک چک در کلامی کوتاه
در این مقاله در مورد زیارتگاه چک چک صحبت کردیم. اگرچه همچنان پس از گذشت سال‌ها، علامت سوال‌های زیادی در مورد این مکان وجود دارد اما سعی کردیم از جغرافیای آن، تاریخچه‌اش، نقش شاه‌دخت ساسانی در شکل‌گیری این بنا و اهمیتش برای زرتشتیان بگوییم.
از پله‌های آن بالا رفتیم و بعد از آشنایی با شبستان‌هایی که محل اقامت زرتشتیان بودند، در پله آخر از در طلایی عبور کرده و مشتاقانه خودمان را به آتشکده رساندیم. در این میان هم از حج زرتشتیان، افسانه‌های مختلف پیرسبز، مسیر دسترسی و … آن صحبت کردیم.
منبع: علی بابا
