چاه حاج میرزا؛ یاد ایامی که در گلشن، فغانی داشتـم

قهوه‌خانه چاه حاج میرزا از اولین قهوه‌خانه‌هایی است که برای استفاده عموم در ایران تاسیس شد. تا قبل از آن قهوه‌خانه به شمایل امروزی‌اش در خیابان‌ها وجود نداشت و منحصراً مکانی برای استفاده‌ی خاندان پادشاهی بود. آنها در درون عمارت خانوادگی خود، مکان‌های مخصوصی با عناوین چای‌خانه، شربت‌خانه و یا قهوه‌خانه دایر کرده‌بودند و با به‌کارگیری خدمه مخصوص، فقط به اهالی کاخ و یا مهمانان خارجی سرویس می‌دادند.

این باربلیط هواپیما اصفهان را فقط با راستین گشت بخرید! 

قهوه‌خانه چاه حاج میرزا

معمولاً با شنیدن نام چاه حاج میرزا اولین تصویری که به ذهن‌مان متبادر می‌شود، نمای داخلی یک چاه عمیق است که هرچه درونش را می‌نگریم جز سیاهی چیزی نمی‌بینیم! اگر شما هم با ما هم‌نظرید پس لازم‌است در حد یک‌ جمله پیرامون وجه تسمیه این قهوه‌خانه صحبت کنیم: حاج میرزا در عالم واقع نام صاحب چاهی بوده که سابقاً در همین مکان وجود داشت! همین!

بد نیست بدانید قهوه‌خانه‌ی چاه حاج میرزا در ابتدای راه به «خسته‌خانه» معروف بود؛ لابد از این جهت ‌که مردم آن دوران {منحصراً مردان} برای رفع خستگی به این مکان سرمی‌زدند و با نوشیدن یک چای قندپلو، خستگی یک روز سخت را از جان خود بیرون می‌کردند.

 هرچه زمان گذشت، این قهوه‌خانه هم نام‌های مختلفی به خود گرفت. خسته‌خانه که از مُد افتاد، عنوان «سرای طوطی» سر زبان‌ها چرخید. تا این‌که آرام آرام مردم به «چایخانه» رضایت دادند و حالا هم که به «قهوه‌خانه» معروف است! هرچند بومی‌های اصفهان پاتوق محبوب‌شان را –نه قهوه‌خانه- به نام «سرای حاج میرزا» می‌شناسند.

قهوه‌خانه‌های آن دوران به‌نوعی مادر کافه‌های امروزی هستند؛ آن‌ها علاوه بر مکان استراحت و چای خوردن، پاتوق دورهمی مردم هم محسوب می‌شدند و انواع هنرهای روایی مانند تعزیه و نقالی در قهوه‌خانه‌ها اجرا می‌شد. هرچند این سنت تا همین چند وقت قبل رواج داشت، حالا دیگر جز مُشتی خاطرات و ابزارآلات قدیمی، اثری از آن‌ها برجای نمانده است. 

درهرحال، قهوه‌خانه چاه حاج میرزا هم مکانی برای تجمع اصفهانی‌ها به حساب می‌آمد. هم‌جواری با میدان نقش جهان حسابی قهوه‌خانه را شلوغ می‌کرد و بازار تعزیه‌خوانی و نقالی داغ و پررونق بود. امروزه بقایا و آثار آن دوران به‌خوبی بر در و دیوار این مکان نمایان است و وسایلی که در گذر ایام، دیگر آنتیک و عتیقه‌ محسوب می‌شوند همه‌جا به چشم می‌خورند.

اینجا چه خبر است؟

اگر شما هم دوست دارید بدانید داخل قهوه خانه چاه حاج میرزا چه خبر است، با ادامه‌ی مطلب همراه ما باشید تا آن‌جا را دقیقاً برای شما توصیف کنیم:

ورودی

خاطرجمع باشید که تورِ دیدنی‌های قهوه خانه چاه حاج میرزا از همان لحظه‌ی ورود آغاز می‌شود. در ابتدای درِ ورودی، اشیا عتیقه خودنمایی می‌کنند که در میان آن‌ها یک ساعت کهنه‌، چراغ، خُمره و گنجه‌های قدیمی پُرتعدادی وجود دارد. بالای سرتان هم شاخ حیواناتی را می‌بینید که قبلاً شکار شده‌اند و حالا دیگر یک یادگاری قدیمی‌اند.

بد نیست بدانید مردم به‌حدی عاشق قهوه‌خانه چاه حاج میرزا بودند که بسیاری از وسایل اینجا را خودشان اهدا کرده‌اند. آن‌ها در مناسبت‌های خاصی مانند محرم و … عتیقه‌جات و اشیا تاریخی خود را به این قهوه‌خانه می‌سپردند تا در معرض دید عموم قرار بگیرد. به همت آن‌ها حالا می‌توانیم شاهد وسایل بسیار زیبایی باشیم که از گذر تاریخ به‌سلامت عبور کرده‌اند و راوی قصه‌های قدیمی‌اند. اشیائی مانند شمشیر‌، کلاه‌خود‌های قدیمی، سنگ‌های قیمتی، نیزه‌های جنگی باستانی و تمام عتیقه‌جاتی که اکثرشان اهدایی مشتریان هستند.

دالان قهوه خانه چاه حاج میرزا

با گذشتن از در اصلی، به دالان قهوه‌خانه وارد می‌شوید. این دالان فقط به‌اندازه‌ای عرض دارد که بدون تکان دادن سر بتوانید هم‌زمان دو طرف آن را ببینید! در هر طرف، عتیقه‌جاتی چیده شده‌اند که با تماشای‌شان در تاریخ سفر خواهید کرد. البته تمام این‌ها عتیقه‌های خیلی قدیمی نیستند و خیلی زود متوجه وسایلی می‌شوید که قبلاً در خانه مادربزرگ‌تان می‌دیدید، وسایلی که بارِ نوستالژیک دارند و بسیار خاطره‌انگیزند. 

کمی آن‌طرف‌تر اما، جذاب‌ترین وسیله‌ی این دالان به‌شما چشمک می‌زند؛ یک شهر فرنگ قدیمی!

این شهر فرنگِ دو رنگِ سفید و قرمز، یاد و خاطره کودکانی را زنده می‌کند که شوقِ پروازشان را با ۱ شاهی پَر می‌دادند و از دریچه‌ی این شهر فرنگ، به جهان زیباتری سفر می‌کردند. آن زمان سینما به‌معنای امروزی‌اش وجود نداشت و خیلی‌ها پشتِ همین دستگاه رویاها بافتند، کودکی کردند، عاشق شدند و از ته دل‌شان خندیدند. اگر گذرتان به چاه حاج میرزا افتاد، حواستان باشد گوش‌تان را به سینه‌ی فلزی همین شهرفرنگ بچسبانید، شاید خنده‌ی از ته‌ِ دلِ کودکان، هنوز هم از اعماق این عتیقه‌ی تاریخی بیرون بیاید و فضا را دل‌انگیز کند. کسی چه می‌داند!

حیاط

با ورود به حیاط متوجه می‌شوید چرا این قهوه‌خانه به چاه حاج میرزا معروف شده‌است. یک چاه قدیمی در حیاط این قهوه‌خانه قرار دارد که مالکش حاج میرزا نام داشته و همین دلیلی شده برای نام‌گذاری این مکان به‌نام صاحب چاه. قدیم‌ها زندگی همین‌قدر ساده بود!

ورود به قهوه خانه

با ورود به سالن اصلی قهوه‌خانه، انقدر محو تماشای زیبایی‌های اینجا می‌شوید که برای لحظاتی اصلاً نمی‌دانید کجا را نگاه کنید! همه جا پُر از دیدنی‌های زیبا و هیجان‌انگیز است. چراغ‌های قدیمی، کریستال‌های دست‌ساز و شیشه‌های نقاشی شده، سقف را پوشانده است. اشیاء قدیمی و سپر‌های فلزی به در و دیوار چسبیده و مهم‌تر از تمام این‌ها شیر‌های طلایی رنگ معروفِ چاه حاج میرزا هستند که روی هم چیده‌شده‌اند و انگار مستقیم زل زده‌اند وسط چشمان‌تان! 

هنری‌ها خوب می‌دانند که «حجت زرین‌چنگ» این شیرها را با دستان خودش ساخته است. شیرها درواقع تکه‌ای از تزئینات علم‌ امام حسین هستند که در عزاداری‌های محرم بسیار دیده‌اید. بد نیست بدانید که این شیرها در تهران ساخته شده و سپس توسط استاد شرافت، در اصفهان طلا‌کوبی شدند.

به سمت دخل مغازه که نگاه کنید، دو بز زیبا دقیقاً در شمایلِ ناقوس کلیسا حضور دارند. این بزهای فلزی، در اصل ناقوسِ کشتی‌های قدیمی ایرانی بودند که چند نسل چرخیده تا به دست قهوه خانه چاه حاج میرزا برسند. این‌جا تا چشم کار می‌کند، ابزار جنگاوری ایرانی مانند نیزه و تبرزین و کلاه‌خود همه‌جا آویزان است. این وسایل برای دفاع از کیانِ این سرزمین استفاده می‌شدند و حالا در معرض نمایش عمومی قرار گرفته‌اند.

بخشی از دیوار قهوه‌خانه به تصاویر دراویش، پهلوانان یا چهره‌های سرشناس دوران مختلف اختصاص یافته که درون یک قاب زیبا بر دیوار‌ها جا خوش کرده‌اند. جدای از ارزش هنری و تاریخی، این عکس‌ها بیشتر جنبه‌ی تزئینی دارند و برای ادای احترام به نام‌آوران ایران‌زمین نصب شده‌اند.

از خسته‌خانه تا قهوه‌خانه

همان‌طور که گفتیم این قهوه‌خانه در دوران صفویه، یک خسته‌خانه ساده و بی‌زرق و برق بود. اما قبل از تبدیل‌شدن به مکان فعلی، بارها در گذر تاریخ تغییر کاربری داد و مشاغل مختلفی را تجربه کرد. تا آنجا که قهوه‌خانه چاه حاج میرزا در برهه‌ای حتی به کاروان‌سرا هم تبدیل شد. عجیب‌تر آنکه حیاط زیبای اینجا را روزگاری به‌عنوان محل خرید و فروش خر و اسب می‌شناختند!

خلاصه این قهوه‌خانه نسل به نسل و دست به دست چرخید تا به دست «حاج محمد علی خواجه» افتاد. حاج محمد علی همان کسی‌ست که او را به نام حاج میرزا می‌شناسیم. جالب است بدانید که در زمان حیات پدر حاج میرزا این قهوه‌خانه به‌ترتیب مسافرخانه، دکان مسگری و همچنین کفاشی بود. در حقیقت حاج میرزا این مکان را نجات داد و با جمع‌آوری مجموعه زیبایی از عتیقه‌جات، چاه حاج میرزا را به یکی از جذابیت‌های اصفهان تبدیل کرد. او که اهل سفر بود، عتیقه‌جات را از همه‌جا به این قهوه خانه وارد کرد؛ برای همین هم هرکدام از آثار و اشیاء اینجا برای خودشان داستان مفصلی دارند. 

اینجا کجا؛ آنتونی کجا!

در جریان باشید چاه حاج میرزا بسیار بیشتر از تصور شما طرفدار دارد. «آنتونی بوردن» چهره‌ی تلویزیونی پُرطرفدار آمریکایی و سرآشپز نمونه، در سفر‌هایش به دور دنیا عازم اصفهان شد و یکراست به سراغ قهوه خانه چاه حاج میرزا آمد!

او که در این سرا برای اولین بار طعم آبگوشت اصیل ایرانی را می‌چشید، یک دل نه صد دل عاشق آن شد! آنتونی برنامه‌ی « مهمان ناخوانده» را در سراسر جهان روی آنتن داشت، پس دست به‌کار شد و به‌عنوان مجری و تهیه‌کننده‌ برنامه، دستور پختن آبگوشت را با آب و تابِ تمام در برنامه خود آموزش داد. از آن روز چاه حاج میرزا شهرت جهانی پیدا کرده و جهانگردان مشتاقانه برای دیدارش به اصفهان سفر می‌کنند.

غذای‌های معروف چاه حاج میرزا

هنگام بازدید از این قهوه‌خانه، حتما آبگوشت ویژه‌ی آن را امتحان کنید. این همان غذایی‌ست که آنتونی بوردن را مست و مدهوش کرد! همچنین اصفهانی‌ها از قدیم‌الایام عاشق گوشفیل با دوغ هستند و تقریباً همه‌جای اصفهان می‌توانید دوغ با گوشفیل یا فرنی و شیره را امتحان کنید. پس حتما یک بار همه شده این ترکیب شور و شیرین را در قهوه‌خانه چاه حاج میرزا تست کنید.

نشانی و مسیرهای دسترسی

نشانی: اصفهان | میدان نقش جهان | چاه حاج میرزا

قبل از رفتن به سمت قهوه‌خانه چاه حاج میرزا ، حتماً به این‌نکته توجه کنید که عملاً قرار است وارد بافت تاریخی بازار اصفهان بشوید. به همین دلیل هرگز نمی‌توانید اتومبیل شخصی‌تان را تا ورودی این مکان ببرید و لزوماً باید مقداری از راه را پیاده بروید. برای این منظور، وسیله نقلیه خود را در نزدیک‌ترین فاصله تا میدان نقش جهان پارک کنید و سپس با پای پیاده به مسیر خود ادامه دهید.

در حین قدم زدن در میدان نقش جهان، می‌توانید سردر بازار قیصریه را در دست راست خود مشاهده کنید. این ناحیه به راسته‌ی قناد‌ها و شیرینی‌پزان معروف است. در امتداد همین خط حرکت کنید تا به یک سه‌راهی برسید. حواست‌تان باشد باید مسیر سمت راست خود را انتخاب کنید. نام مدرسه علمیه در تابلوی ورودی کاملاً مشخص است.

 جلوتر که بروید باید اولین کوچه را به طرف چپ بپیچید، این همان کوچه‌ایست که به چاه حاج میرزا می‌رسد. کمی جلوتر، تابلوی قهوه خانه چاه حاج میرزا را خواهید دید. لازم به‌ذکر است که برخی از محلیان اینجا را به‌عنوان چای‌خانه آزادگان هم می‌شناسند.

البته از سمت خیابان حافظ قرار هم می‌توانید به قهوه خانه چاه حاج میرزا برسید، فقط کافی‌ست وارد کوچه بازار لوافها در سمت چپ خیابان حافظ بشوید و در سمت راست این محله، کوچه چاه حاج میرزا جستجو کنید.