خیابان سپه قزوین و یادگاری از شاه جوان صفوی!

اگر اهل خواندن مجلات دانستنی باشید، احتمالا نام اولین خیابان ایران را شنیده‌اید. اولین خیابان طراحی‌شده در کشورمان که تفاوت‌های زیادی با گذرهای سنتی و راه‌های قدیمی داشت، خیابان سپه قزوین است. این خیابان را در دوره صفویه و پایتختی قزوین ساختند؛ به‌همین دلیل اطراف آن بناهای تاریخی مهمی هم وجود داشت.

البته بعضی از این آثار خراب شده‌اند و فقط مستنداتی در کتاب‌های تاریخی و گاهی چند عکس قدیمی از آن‌ها باقی مانده است. در این مطلب از مجله گردشگری راستین گشت ذره‌بین‌مان را روی خیابان سپه قزوین می‌گذاریم تا با جزئیاتش بیشتر آشنا شویم.

معرفی خیابان سپه

در بخش جنوبی شهر قزوین و در منطقه یک این شهر می‌توانید خیابانی را ببینید که شهرت بسیاری در تاریخ سرزمین‌مان دارد. این خیابان در روزهای حکومت سلسله صفویه بر ایران ساخته شد. آن زمان شهر قزوین برای مدتی پایتخت ایران بود؛ به همین دلیل امکانات و خدمات مختلفی در آن وجود داشت. ساخت اولین خیابان ایران هم یکی از امکانات قزوین در آن زمان به‌‌حساب می‌آید.

عکس از: سایت عمارت خورشید

پیش از این همه خیابان‌ها و گذرهای شهر، به‌صورت طبیعی ایجاد شده بودند. شاهان صفوی تصمیم گرفتند دستور ساخت خیابانی را دهند که با اصول و فنون مهندسی طراحی شده باشد و در ساختار آن همه جزئیات موردتوجه قرار گیرد. با معرفی خیابان سپه به‌عنوان اولین خیابان ایران در سال ۱۳۸۷ و ثبت آن در فهرست آثار ملی، گردشگران بیشتری برای بازدید و خیابان گردی در این نقطه از شهر، راهی قزوین شدند.

ساخت خیابان سپه از گذشته تاکنون

تاریخ‌نویسان تخمین می‌زنند شاه طهماسب صفوی دستور ساخت خیابان سپه قزوین را داده است. آن زمان بناهای تاریخی و فضای سبز اطرافش شکوه و جلالی وصف‌نشدنی به خیابان سپه قزوین بخشیده بودند. پادشاهان صفوی از این خیابان برای خوش‌آمدگویی به سفیرهای دولت‌های خارجی استفاده می‌کردند. رضاخان در سال ۱۳۰۷ تغییراتی در خیابان سپه به‌وجود آورد و آن را سنگفرش کرد تا شهروندان راحتی بیشتری داشته باشند.

عکس از: سایت جاذبه‌ها

این خیابان از زمان ساخت تاکنون دچار تغییرات بزرگی شده است. در هر دوره تاریخی بناهای مختلفی در خیابان سپه ساخته یا خراب شده‌اند. شاه طهماسب اوایل زمان احداث خیابان، دستور ساخت بناهای مختلفی را اطراف آن داد. باغ‌های شرقی و غربی، عمارت دولتخانه و حرمسرا فقط چند نمونه از این عمارت‌ها و بناهای مهم هستند.

شاهان قاجار نیز اهمیت زیادی برای این خیابان قائل بودند و آن را گسترش دادند. ناصرالدین شاه قاجار دستور ساخت مهمان‌خانه‌هایی مجلل و بزرگ را اطراف خیابان سپه صادر کرد. همچنین چند مرکز تلگراف و چاپارخانه هم در این خیابان ساخته شد. در سال ۱۳۱۰ شمسی چاپارخانه و مهمان‌خانه‌ها ازبین رفتند تا سبزه میدانی در آن محل ساخته شود.

عکس از: سایت نگاه مدیا

متاسفانه پروژه ساخت سبزه میدان به‌دلیل آب‌وهوا و شرایط اقلیمی قزوین شکست خورد. چندین سال بعد با توسعه خط راه‌آهن، این میدان و بخش‌هایی از عمارت‌های تاریخی آن زمان نابود شد تا ایستگاهی در بخش جنوبی شهر ساخته شود.

وجه تسمیه خیابان سپه

وجه تسمیه خیابان سپه به جنگ شاه طهماسب صفوی با ازبکان برمی‌گردد. شاه طهماسب جوان که زمان جنگ فقط ۱۶ سال سن داشت، همراه با سپاهش راهی خراسان و شهر هرات شد. او می‌خواست این منطقه را از حمله ازبکان حفظ کند. در جریان این جنگ شاه طهماسب با طراحی خیابان آشنایی بیشتری پیدا کرد.

عکس از: سایت خبرنگاران جوان

شاه جوان مدتی در محله‌ای از هرات به‌نام خیابان اقامت داشت تا سپاهش را برای مقابله با ازبک‌ها منظم کند. نتیجه این جنگ به‌نفع سپاه ایران رقم خورد؛ شاه طهماسب به شکرانه این پیروزی، نام آن محله هرات را روی اولین خیابان ایران گذاشت. سال‌ها بعد مردم محله اطراف سپه را، محله خیابان می‌نامیدند.

موقعیت جغرافیایی خیابان سپه

خیابان سپه از مقابل سردر عمارت عالی قاپو از جاهای دیدنی قزوین شروع می‌شود. هنوز هم بخش‌هایی از این سردر باقی مانده است. ارگ سلطنتی صفویان و کاخ چهل ستون در بخش شمالی این خیابان قرار داشت.

این خیابان از بخش جنوبی به مسجد جامع عتیق می‌رسید. بعدها خیابان سپه را گسترش و آن را تا گورستان قدیمی قزوین یا همان قبرستان کهنبر ادامه دادند. به‌این‌ترتیب خیابان سپه طول بیشتری پیدا کرد و به سلامگاه شاهزاده حسین رسید.

عکس از: سایت دالاهو

به‌مرور زمان تغییراتی در نام‌گذاری معابر شهری ایجاد شد. اکنون برای بازدید از خیابان سپه قزوین باید تقاطع دو خیابان شهید انصاری و پیغمبریه را پیدا کنید. خیابان سپه روی نقشه با نام خیابان شهدا مشخص شده است. دو طرف این خیابان فروشگاه‌هایی فعالیت دارند که با آجر نمایی یک‌دست و قدیمی به آن‌ها بخشیده‌اند.

در بخش جنوبی این خیابان بیشتر مغازه‌هایی می‌بینید که در حوزه صنایع‌غذایی کار می‌کنند. آجیل‌فروشی، رستوران، پیتزا، کبابی، ویتامینه، جگرکی و… چند نمونه از انواع این فروشگاه‌ها هستند. برای خرید لباس و زیورآلات بهتر است سری به بخش شمالی خیابان سپه بزنید.

عکس از: سایت عمارت خورشید

دیدنی‌های خیابان سپه

گردشگرانی که برای تماشای اولین خیابان ایران به سپه می‌روند، علاوه‌بر خیابان گردی می‌توانند از بعضی از جاهای دیدنی قزوین در این خیابان بازدید کنند. هرچند بسیاری از عمارت‌ها و باغ‌های صفوی و قجری در خیابان سپه با گذشت زمان نابود شده‌اند؛ اما هنوز هم چند جاذبه دیدنی از قزوین در این خیابان وجود دارد.

عکس از: سایت جاذبه‌ها

سردر عالی

سردر عالی قاپو قزوین یکی از هفت در بزرگی بود که ارگ سلطنتی صفویان را به معابر و گذرگاه‌ها وصل می‌کرد. چهار شاه صفوی در این ارگ به سلطنت رسیدند. درنهایت شاه عباس اول پایتخت حکومت صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل کرد. سردر عالی قاپو تنها دروازه‌ باقی‌مانده از این ارگ است. روی این سردر را با کاشی‌های آبی، فیروزه‌ای و لاجوردی تزئین کرده‌اند. یکی دیگر از تزئینات آن کتیبه‌ای به‌شمار می‌رود که علیرضا عباسی از هنرمندان و خوش‌نویسان مشهور صفوی آن را خلق کرده است.

عکس از: سایت خبرنگاران جوان

مسجد و مدرسه شیخ‌الاسلام

یکی دیگر از عمارت‌های ساخته‌شده در خیابان سپه، مسجد و مدرسه شیخ‌الاسلام است. یکی از امرای قزلباش صفوی این بنای باشکوه را ساخت. به‌دلیل تخریب این عمارت بر اثر گذر زمان، چند بار در دوره قاجار مرمت و بازسازی شد. میرزا مسعود شیخ‌الاسلام در یکی از همین بازسازی‌ها چند بخش دیگر مانند دو حیاط خلوت به عمارت اضافه کرد. همه حجره‌ها در این مدرسه رسمی‌بندی و کاشی‌کاری شده‌اند. البته حجره‌های بخش شمالی چنین تزئیناتی ندارند.

عکس از: سایت Iranwatching

این عمارت را با آجر ساخته‌اند و از کاشی‌کاری با کاشی‌های لعاب‌دار برای تزئینش استفاده کرده‌اند. شبستان مسجد شیخ‌الاسلام یا مسعودیه را می‌توانید در جنوب‌غربی عمارت ببینید. وسعت زیاد این عمارت از مهم‌ترین ویژگی‌هایش است. ۱۴ ستون سنگی قدیمی در این مسجد وجود دارد.

درب‌های بزرگ و قدیمی مسجد فقط در ساعات برگزاری نماز روی مردم باز می‌شود. در ساعات دیگر برای بازدید از مسجد و مدرسه شیخ‌الاسلام حتما باید با متولی آن صحبت کنید. این عمارت اکنون جایی برای تدریس دروس حوزوی به طلاب و علاقه‌مندان است.

عکس از: سایت ایرنا

مسجد جامع

مسجد جامع امرکبیر که آن را با نام عتیق هم می‌شناسند، برخلاف باور بسیاری از گردشگران قدمتی بیشتر از دوره صفوی دارد. هارون عباسی، خلیفه هم‌عصر با دوره امامت امام هفتم، دستور ساخت این مسجد را صادر کرد. هرچند این مسجد، عبادتگاه اصلی شهر محسوب می‌شد؛ اما فضایی بسیار کوچک داشت.

عکس از: سایت نگاه مدیا

در جریان حمله مغول‌ها به ایران بخشی از این مسجد ویران شد و ازبین رفت. شاهان صفوی با انتخاب قزوین به‌عنوان پایتخت، دستی به سروروی مسجد کشیدند و به بازسازی آن پرداختند. معماران صفوی چند بخش مختلف به مسجد اضافه کردند و تزئینات بیشتری روی بنا به‌کار بردند. البته طاق هارونیه در مسجد جامع عتیق اثری است که قدمتش به دوره سلجوقیان می‌رسد.

چندین کتیبه در مسجد جامع امیرکبیر وجود دارد که قدمت هریک به دوره‌ای خاص می‌رسد. روی بعضی از کتیبه‌ها سال ساخت و نام پادشاه حاکم را نوشته‌اند. روی بعضی دیگر از کتیبه‌ها هم عبارات قرآنی و سوره‌ها نگارش شده است. سال ۹۲ موزه سفالینه و سنگ در شبستان غربی مسجد امیرکبیر افتتاح شد.

عکس از: سایت نگاه مدیا

آب انبار مسجد جامع

جلوی مسجد جامع امیرکبیر می‌توانید آب انباری را پیدا کنید که به‌دستور یکی از امرای شاه سلیمان صفوی یعنی علی خان نامی ساخته شده است. در این آب انبار کتیبه‌ای مرمرین وجود دارد که روی آن با خط خوش نستعلیق توضیحاتی درباره بنا، سال ساخت و سازندگانش نوشده شده است. آب انبار مسجد جامع را در تقاطع خیابان مولوی و خیابان سپه پیدا خواهید کرد. بخشی از بنای آب انبار ازبین رفته و تزئینات چندانی هم ندارد.

عکس از: سایت جهان‌نیوز

سقف این آب انبار به‌شکلی طراحی شده تا کار تهویه هوا را به‌خوبی انجام دهد. معماران پلکانی جدا برای عمل لایروبی در آب انبار تعبیه کرده‌اند. مخزن این آب انبار گنجایش نگهداری از ۱۸۰۰ مترمکعب آب را دارد و به شبکه آبی شهری متصل است.

عکس از: سایت Fa.tripyar

مهمانخانه بزرگ قزوین

یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت مهمانخانه بزرگ قزوین، طراحی نوین و معماری آن است که با بناهای هم‌عصرش، تفاوت زیادی دارد. این مهمانخانه با نمایی شبیه به عمارت‌های فرنگی ساخته شده بود؛ به همین دلیل آن را آغاز عصر هتلداری به شیوه نوین در ایران می‌دانند. مسافران این مهمانخانه علاوه‌بر مردم عادی، افراد خارجی بودند که برای تجارت راهی قزوین و سپس تهران می‌شدند.

ناصرالدین شاه قاجار روی ساخت این مهمانخانه بزرگ همراه با چهار مهمانخانه دیگر در قزوین تاکید داشت. ساخت این مهمانخانه‌ها زمانی موردتوجه قرار گرفت که به خواست شاه، جاده سوشه تهران قزوین احداث شد. آقا باقر ارباب سرپرست اجرای این پروژه بود که در اسناد تاریخی او را با نام سعدالسلطنه می‌شناسند.

عکس از: سایت عمارت خورشید

بیشتر جهانگردان خارجی این هتل را برای اقامت انتخاب می‌کردند. ۱۸ اتاق برای میزبانی از مسافران در این مهمانخانه دو طبقه وجود داشت. اگر از خیابان به بنای هتل بزرگ قزوین نگاه کنید، آن را دو طبقه می‌بینید؛ درحالی که این مهمانخانه از حیاط داخلی سه طبقه است. خدمات و امکانات این هتل بیشتر به هتل‌های اروپایی شبیه بود تا مسافرخانه‌های کوچک قاجاری.

اتاق‌های این مهمانخانه همگی به مبلمان مجهز بودند. بخشی با عنوان صرافی در این مهمانخانه وجود داشت تا کار تغییر ارز را برای مسافران خارجی راحت‌تر کند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این مهمانخانه می‌توان به رزرو اتاق پیش از حضور در هتل از طریق تلگراف اشاره کرد. البته مسافران بعدها برای رزرو اتاق در این مهمانخانه لوکس از تلفن کمک می‌گرفتند.

عکس از: سایت جاذبه‌ها

منوی غذا در این مهمانخانه به سه زبان فارسی، انگلیسی و فرانسوی نوشته شده بود. هرچند پیشخدمت‌ها سرعت چندانی در ارائه خدمات نداشتند؛ اما رفتار حرفه‌ای و خوش‌رویی‌شان باعث رضایت مسافران می‌شد. ۱۰ سال پس از ساخت این مهمانخانه سینمایی در آن تاسیس کردند که دو بار در تاریخ آتش گرفت و مجددا بازسازی شد.

یکی از وقایع تاریخی مهم این مهمانخانه را می‌توان طرح نقشه کودتای انگلیس در زمان رضاخان پهلوی دانست. این مهمانخانه در خیابان پیغمبریه قزوین واقع شده و درحال بازسازی است. چندین سال می‌شود که پروژه بازسازی و مرمت آن آغاز شده؛ اما هربار کارفرمایان آن را به دلایل مختلف، متوقف کرده‌اند.

عکس از: سایت نگاه مدیا

کاخ چهلستون

پس از آنکه شاه طهماسب اول پایتخت را به‌دلیل تهدید عثمانی‌ها از تبریز به قزوین منتقل کرد، زمین‌های یکی از معتمدانش را (میرزا شرف جهان) برای ساخت ارگ سلطنتی از او خرید. به خواست پادشاه باغی در آن زمین‌ها ایجاد و چند عمارت ساخته شد. معماران صفوی به‌کمک نقشه یکی از هنرمندان عثمانی چندین عمارت، ایوان، تالار مهم و حوض زیبا در این باغ بنا کردند. عمارت کاخ چهلستون در دوره قاجار به‌دستور سعدالسلطنه فرماندار قزوین بازسازی و مرمت شد.

عکس از: سایت مارال تور

یکی از زیباترین بخش‌های کاخ چهلستون نقاشی‌های دیواری آن است. این نقشه‌ها هریک نمودی از تاریخ هستند. لایه‌ای از نقاشی‌ها در دوره صفویان رسم شده؛ در این آثار می‌توانید المان‌های هنری آن دوره را ببینید. لایه بعدی نشانگر تسلط نادری‌ها بر چهلستون است. هنرمندان آخرین لایه نقاشی‌ها را با دوره ناصری و فرمانداری سعدالسلطنه مرتبط می‌دانند.

اگر به مطالعه هنر علاقه‌مند باشید، حتما هنرمندانی را می‌شناسید که در ساخت چهلستون نقشی داشته‌اند. رضا عباسی، میرزا علی نقاش و مظفرعلی نقاش از افرادی هستند که در خلق این عمارت هنرنمایی کرده‌اند. در گذشته نزدیک از بخشی از کاخ چهلستون برای نمایش آثار باستانی استفاده می‌کردند. اکنون این موزه جایی است برای نمایش آثار خوشنویسی هنرمندانی که شهرت جهانی دارند. این کاخ نزدیکی خیابان سپه قزوین و در میدان آزادی یا همان سبزه میدان واقع شده است.

عکس از: سایت ایسنا

مدرسه امید قزوین

قدمت مدرسه امید قزوین به دوران قاجار برمی‌گردد. این مدرسه از اولین نمونه‌های آموزش نوین است که در قزوین برپا شد. مدرسه امید را در دوران فرمانداری سعدالسلطنه و با همت جمعی از بزرگان شهر ساختند. این مدرسه در محل قدیمی یک رختشوی‌خانه احداث شده بود.

عکس از: سایت جهان‌نیوز

برای مدرسه امید شش اتاق کلاسی، سه سرویس بهداشتی و یک کریدور درنظر گرفتند. قاضی ارداقی از بزرگان قزوین و اولین مدیر مدرسه بود. چندین سال پس از شروع به کار مدرسه، قاضی ارداقی در جریان به توپ بستن مجلس، کشته شد. مدرسه امید را در فاصله کمی از خیابان سپه و سر در عالی قاپو پیدا می‌کنید. در سال ۹۱ این مدرسه به مرکز اسناد ملی و کتابخانه ملی تبدیل شد.

بازار قزوین

ساخت بازار یکی از مهم‌ترین ارکان شهرسازی سنتی ایران است. بازار قزوین هم متناسب با همین دیدگاه در عصر صفوی ساخته شد تا جزئی از برنامه گسترش پایتخت باشد. این بازار طاق‌هایی بلند و دیوارهایی آجری دارد. در نمای بازار قزوین خبری از کاشی‌کاری‌های آبی و فیروزه‌ای نیست؛ اما طراحی دقیق و مهندسی‌شده فضا کنار زوایای سازه‌ها، آن را به بنایی چشم‌نواز تبدیل می‌کند.

عکس از: سایت Iranwatching

در معماری این بازار می‌توان رد پای هنر معماری را دید که نظیرش در بناهای اصفهان به‌چشم می‌خورد. از مهم‌ترین بخش‌های بازار قزوین می‌توان به سرای شاه، مسجد شاه، سرای حاج رضا، کاروانسرای سعدالسلطنه و کاروانسرای وزیر اشاره کرد.

ساختار خیابان سپه در مقایسه با بافت شهر

عبدی بیگ شاعری در دوره صفوی است که به‌خوبی در اشعارش بناها، عمارت‌ها، آثار هنری و دستاوردهای این سلسله را توصیف می‌کند. با توجه به این اشعار خیابان سپه قزوین در دوره صفوی به‌قدری زیبا بود که عبدی بیگ آن را با بهشت مقایسه می‌کند. درخت‌های سرسبز چنار دو طرف خیابان، جوی‌های آب روان، گونه‌های گیاهی مختلف سرو و صنوبر، طراحی مهندسی زوایا و کف خیابان و… ویژگی‌های خیابان سپه بودند.

عکس از: سایت دالاهو

قرارگرفتن دو دروازه شاهی ابتدا و انتهای خیابان سپه به ارزش و اهمیت آن می‌افزود. فراهم‌کردن جایی برای گردش و آسایش مردم در این خیابان از اقدامات دیگر شاه طهماسب صفوی محسوب می‌شد. این خیابان در دوره‌های مختلف تاریخ چنان اهمیت داشت که همیشه جزئی از برگزاری مراسم‌های مختلف از سوی مردم بود.

برای مثال می‌توان به لحظه ورود مظفرالدین شاه به قزوین اشاره کرد که در این خیابان از او استقبال باشکوهی شد. در این خیابان همه عناصر برای ساخت بخشی از شهر وجود داشت؛ به همین دلیل هیچ‌گاه از ارزش و اهمیت آن کاسته نشد.

عکس از: سایت ایسنا

خیابان سپه از اولین خیابان‌هایی بود که آن را سنگفرش کردند. این خیابان زمان تاسیس نسبت به دیگر معابر شهری امکانات بیشتری داشت. البته درحال‌حاضر خیابان سپه قزوین بافتی فرسوده دارد و شهرداری برنامه‌هایی برای احیای آن درنظر گرفته است.

جایگاه فعلی خیابان برای قزوینی‌ها

با گسترش فضاهای شهری، خیابان سپه در بخش جنوبی قزوین قرار گرفته است. بیشتر مراکز مهم شهر در بخش مرکزی و شمالی این شهر دردسترس هستند.

عکس از: سایت ایسنا

بااین‌حال خیابان سپه هنوز هم مهم‌ترین خیابان شهر برای قزوینی‌ها است. مردم شهر تجمعات ملی را در این خیابان برپا می‌کنند. این خیابان در جشن‌های ملی و مذهبی یا مراسم‌های عزاداری میزبان مردمی می‌شود که از هر نقطه شهر خود را به آن می‌رسانند.