راستین گشت | مجله و پایگاه گردشگری
تبریز شهر دیدنی و زیبای آذربایجان ایران است. این شهر همیشه یکی از پنج مقصد اصلی لیست سفر گردشگران بوده و شاید همین دلیل خوبی باشد که به جاهای دیدنی و تاریخی گردشگری آن بپردازیم. بین تمام مکان‌های دیدنی این شهر مسجدی بسیار زیبا و دیدنی وجود دارد که از هر لحاظ با دیگر مکان‌ها متمایز است. مسجد کبود تبریز یا گوی مچید کبودی‌های زیادی از مشکلات زمانه دارد، اما با وجود همه این فراز و نشیب‌ها همچنان سرپا ایستاده و سربلند است.
با مجله گردشگری راستین گشت همراه باشید تا گشتی در مسجد کبود و زیبایی‌های تاریخی آن بزنیم.
ساخت گوی مچید تبریز چرا و چگونه؟
با این که آق قویونلو فقط یک اثر برای تبریز به‌جا گذاشتند، اما همه می‌دانند که به بهترین نحو این‌کار را انجام دادند. حدود سال ۴۵۰ شمسی بود که خاتون دربار جهانشاه او را به ساخت مسجدی بزرگ و زیبا در تبریز تشویق کرد. ساختمانی زیبا که نظیر آن در هیچ جای ایران نباشد. مَثَل کار نیکو کردن از پر کردن است را شنیده‌اید؟ جان بی‌گم خاتون با تشویق و جهانشاه با ساخت مسجد به بهترین شکل تا همین الآن حدود ۶۰۰ سال است که نام خود را زنده نگه داشته‌اند.
هرکس که وارد ساختمان این بنا شده و زیبایی‌های آن را به چشم می‌بیند، نمی‌تواند منکر زیبایی، معماری خوب و هنرمندی در این مسجد شود. هرچند این مسجد سال‌ها پیش با زمین‌‌لرزه مهیبی آسیب جدی دیده و زیبایی‌هایش به‌دست تاریخ سپرده شد، اما هنوز هم کاشی‌کاری، آینه‌کاری و رنگ زیبای آبی کبود مسجد چشم‌نوازترین قاب تصویر را به تماشاگران نشان می‌دهد.
سال ۱۱۹۳ هجری قمری بود که زلزله تقریبا چیزی از مسجد باقی نگذاشت. گنبدهای بزرگ، قسمت‌های زیادی از دیوارهای پر نقش‌ونگار آن، بخش‌هایی از کاشی‌کاری‌های بنا و… فرو ریخت. این موضوع باعث شد هنرمندان و مرمت‌گران بزرگ ایران مثل استاد رضا معماران را از سال ۱۳۱۸ تا ۵۵ در تبریز دور هم جمع شوند تا از مسجد کبود را بازسازی کنند. این معمار به نام و ارزشمند ایرانی ۳۹ ساله بود که پای مرمت این بنا ایستاد و زمانی که رفت ۳۰ سال به عمرش اضافه شده بود.
از سال ۱۳۱۰ که این مسجد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد، تقریبا کاربرد دیگری ندارد. هرروز و هرشب افراد زیادی پا به این مسجد می‌گذارند. به تماشای کاشی‌های کبودش می‌نشینند، حرفی می‌زنند و پس از همه این‌ها می‌روند، غافل از این که تاریخ زخم‌های زیادی بر تن این بنا زده و هیچ وقت سوالی از او نپرسیده است.
مثلا هیچ وقت کسی از گوی مچید نپرسید: دیگر بخش‌های ساختمانت کجا هستند؟ چرا آن‌ها تخریب و تو باقی ماندی؟ در گذشته این مسجد فقط جایی برای نماز خواندن نبود. کتابخانه، خانقاه، بازار و… هم از دیگر بخش‌های این مجموعه بزرگ و باشکوه بودند که همه با هم مجموعه مظفریه تبریز را تشکیل می‌دادند، اما اکنون…
بیایید تنها باقی مانده آق قویونلوها در تبریز را حفظ کنیم.
معماری گوی مچید چشم‌نواز یا ساده؟
مسجد کبود تبریز سه ویژگی متمایزکننده با دیگر ساختمان‌های ساخته شده دوره خود دارد. مورد اول که در نام‌گذاری مسجد هم بی‌اثر نبوده، کاشی‌کاری و ترکیب رنگ کاشی و آجر در این ساختمان است.
گوشه‌گوشه این مسجد را با آجر ساخته‌اند. آجرهایی که هر کدامش با زحمت و هنر معماران ایرانی روی هم قرار گرفته است. کاشی‌ها و رنگی کاشی‌هاست که بعد از قرارگیری هنرمندانه آجرها کنار هم، به‌صورت قوس‌دار، ستون‌های زیری، کتیبه‌های دور گنبد و دیواره‌های مسجد را چشم‌نواز می‌کنند. تنها چهار مسجد به‌رنگ آبی در دنیا وجود دارد که یکی از آن‌ها مسجد کبود با کاشی‌هایی به‌رنگ آبی کبود و آبی فیروزه‌ای است.
دیگر ویژگی گوی مچید معماری خاص و ساخت آن به‌تناسب وضعیت اقلیم و آب‌وهوا است. این که یک معمار، ۶۰۰ سال پیش به فکر اقلیم و آب‌وهوای ساختمان بوده و راه‌کار حل معضلات آب‌وهوایی تبریز را هم بلد باشد و حین ساخت مسجد آن‌ها را به کار ببندد، خود شاهکاری بزرگ است که جای ایستاده تشویق کردن دارد. حیف که عزالدین قاپوچی مرده است.
همان طور که گفته شد مسجد به‌شکلی ساخته شده که افراد داخل آن از سرمای هوای تبریز محفوظ باشند. در نظر گرفتن طراحی خاص برای پنجره‌ها، طوری‌که نور و گرما را داخل مسجد هدایت کنند و گنجه‌هایی برای قرار دادن کفش‌ها در آن نیز از جمله ظرافت‌های پیش‌بینی شده در ساختمان و نقشه مسجد هستند.
سومین ویژگی، نقشه ساخت مسجد است. مسجد کبود ایوان فرعی ندارد و پس از گذر از سردر مسجد و رواق‌ها، وارد صحن اصلی مسجد می‌شوید. این ایوان با چهار ستون بزرگ و تنومند، محافظت می‌شود که درواقع نگهدارنده گنبد بزرگ مسجد هستند. ستون‌های موازی و صحن‌های مربعی یکی از ویژگی‌های تکرارشونده در معماری این مجموعه بوده که در اغلب جاها تکرار شده است. این‌که معماری بتواند چنین گنبد بزرگی را روی چهار ستون نگه دارد، شاهکار عزالدین قاپوچی را کامل می‌کند.
شاید اگر فردی با شرایط کنونی پا به این مسجد بگذارد، دیدن وضعیت بنا کمی ذوقش را کور کند، زیرا بخش‌های زیادی حتی از سردر مسجد کبود تبریز هم آسیب دیده است. بخشی از این آسیب‌ها به همان زلزله و بالاخره شرایط خاص اقلیمی تبریز برمی‌گردد، اما بخش بزرگ‌تر آن که به فرهنگ مردم برمی‌گردد، به‌هیچ‌وجه قابل چشم‌پوشی نیست.
این‌که طلاهای کتیبه داخل مسجد بعد از جدا شدن دزدیده شوند، تقصیر هوا و زمان نیست. این‌که ایران بدون ثبات، حواسش به نمادهای خود نباشد، از کم‌لطفی سازمان مرمت آثار و بناهای تاریخی است.
بخش‌به‌بخش مسجد کبود تبریز
آن‌چیزی که در تاریخ مشخص شده و کتاب‌ها و سردر مسجد نشان می‌دهد، این است که این بنا مجموعه‌ای فرهنگی و رفاهی بوده که مسجد کبود تنها بازمانده باشکوه آن محسوب می‌شود. یکی از ویژگی‌های معماری آذری وجود خانقاه و کتابخانه در چنین مجموعه‌هایی است. آن‌چیز که تاریخ‌دانان تاحدودی به آن مطمئن هستند، وجود دو یا حتی سه ساختمان بزرگ دیگر اطراف مسجد است که الآن هیچ اثری از آن‌ها نیست.
با این حال ساختمانی که هم‌اکنون موجود است و این مطلب به‌احترام آن نوشته شده، هنوز بخش‌های دیدنی و زیبای زیادی دارد. جز ایوان و سردر مسجد که جزو هنرمندانه‌ترین سازه‌های تاریخ ایران هستند، این مسجد دو بخش دیگر هم دارد.
بخش اول رواق‌های اطراف صحن مسجد است که دورتادور صحن اصلی با تقارن مثال‌زدنی به‌شکلی تماشایی و دیدنی ساخته شده‌اند. سایه‌سارهای اطراف هر رواق به‌صورت طاق‌وچشمه ساخته شده‌اند و به‌نظرم، منظره خوبی برای عکاسی محسوب می‌شوند. بخش دیگر هم سرداب مسجد است که پس از سال‌ها کشف شد.
در این سرداب دو قبر وجود دارد که در ادامه درباره آن‌ها توضیح خواهم داد.
رواق، صحن و ایوان مسجد کبود
از سردر مسجد که وارد ساختمان شوید، چشمتان به ساختمانی بین ده‌ها گنبد کوچک می‌افتد. ساختمان مربعی که دورتادورش رواق با سایه‌سارهای طاق و چشمه‌ای قرار دارند. ساختمان وسطی همان صحن اصلی مسجد و محلی است که هم اکنون نیز در دسترس بازدیدکنندگان قرار دارد.
چه بخواهیم چه نخواهیم، دیگر خبری از ۹ گنبد کوچک که بُعد هنرمندانه مسجد را عمیق‌تر می‌کردند، نیست، اما رواق‌ها هنوز زیبایی خود را دارد و می‌توانید از آن‌ها دیدن کنید.
یکی از بخش‌هایی که در این مطلب کمتر درباره آن حرف زدیم، محراب شبستان اصلی مسجد است که اغلب قسمت‌های آن بعد از زلزله تخریب شد. این‌که بعد از این همه آسیب‌های شدید هنوز می‌توان رگه‌هایی از شکوه و زیبایی را در محراب این مسجد تماشا کرد، حس غرور را در من بیشتر می‌کند، زیرا متوجه می‌شوم روزگاری چه مردم فهیم و هنرمندی بر ایران حکومت داشته‌اند.
مقبره‌های مسجد کبود، متعلق به بنیانگذار یا دیگری؟
تمام این مباحث از صدر تا ذیل این مسجد به‌‌خاطر دو نفر یعنی جهانشاه و دخترش خاتون ثبت شده است. البته نمی‌توان اثر معماران مسجد را ندید، اما آن‌چیزی که باعث شد این بنا ساخته شود، اهتمام این زن و پشتکار پدرش بود.
بعد از سال‌ها مشخص شد که سرداب این مسجد دو قبر دارد و آن‌ها طبق اسندادی که شهادت به دفن جهانشاه و دختر در مسجد داده‌اند، متعلق به این دو نفر هستند. دوست داشتم هر دو قبر سالم و پر بود، اما حالا فقط دو قبر خالی در سرداب وجود دارد که علتش مشخص نیست.
آدرس مسجد کبود و راه‌های دسترسی به آن
مسجد کبود تبریز در یکی از مهم‌ترین خیابان‌های این شهر به‌لحاظ تاریخی ساخته شده است. این مسجد در خیابان امام خمینی تبریز که یک سر آن به میدان شهرداری یا ساعت می‌رسد، قرار دارد. خود این میدان و شهداری تبریز جزو بناهای تاریخی شهر است که قدمت زیادی دارند.
دو ایستگاه اتوبوس خاقانی و حاج احمد، سرتاسر رفت‌وآمدهای این خیابان را پشتیبانی می‌کنند. بهتر است از راننده اتوبوس‌های تبریز سراغ این دو ایستگاه را بگیرید. شما می‌توانید با اتوبوس‌های BRT در ایستگاه مسجد کبود روبه‌روی ورودی این مسجد پیاده شوید. اگر سوار مترو شدید، بهتر است در ایستگاه میدان ساعت پیاده شوید. در این حالت می‌توانید با چند دقیقه پیاده‌روی به‌مقصد خود برسید.
مسجد کبود در گوگل مپ
مراقب کبودی‌های مسجد کبود تبریز باشیم
همیشه حساب آثار تاریخی با بناهای مذهبی جداست. فرقی نمی‌کند کلیسای تاریخی باشد یا مسجدی تاریخی، مدرسه باشد یا کافه قدیمی. آثار و نمادهایی که برگرفته از فرهنگ آن زمان ساخته شده‌اند باید به‌عنوان نمادی از نسل‌های گذشته کاشته شده‌ای به‌دست آن‌ها حفاظت شوند تا حداقل اگر چیزی از خود نداریم، اثر دیگران را تخریب نکنیم.
اگر صد سال دیگر گفتند چه کسی دیوار این بنا را برای لوله گاز سوراخ کرده است، به نظرتان چه جوابی می‌دهند؟ آیندگان درباره ما چه قضاوتی می‌کنند؟ مراقب دنیای اطرافتان باشید تا تاریخ قضاوتی بهتر از شما داشته باشد. پیشنهاد میکنم نظرتان را در این باره با ما به اشتراک بگذارید یا اگر از موردی مثل اینجا اطلاع دارید، برای آگاهی بیشتر نام ببرید.
منبع: علی بابا
