برج آزادی؛ شاهدی بر تاریخ معاصر ایران

میدان آزادی همیشه مهم بوده است. چه آن زمان که شهیاد نام داشت و یادبود جشن‌های باشکوه شاهنشاهی بود، چه بعد از آنکه هزارویک مسیر و اتفاق را میزبان شد و پذیرای جماعتی هم‌وطن. میدان آزادی حافظه تاریخی پایتختی است که هیچ روزش شبیه روز دیگرش نبوده و نیست. پایتخت کشوری به نام ایران که این برج و میدان را نه فقط برای معماری و زیبایی‌اش که برای نامش دوست دارد.

در این مقاله مجله گردشگری علی‌بابا می‌خواهیم یک بار هم که شده با پای پیاده میدان آزادی را قدم بزنیم و هوای تهران را (هرچند آلوده اما دوست‌داشتنی) نفس بکشیم.

نگاهی به تاریخچه میدان آزادی

میدان آزادی بیشترِ شُهرتش را مدیون برج بزرگ جاخوش‌کرده در میانه خود است. برجی که در سال ۱۳۴۹ به دستور محمدرضا پهلوی ساخته شد و با وجود گذشت چندین دهه از آن سال‌، این برج همچنان نماد تهران و شاید هم بهتر است بگویم نماد ایران در سطح جهان است.

طراحی بی‌تکرار برج آزادی که در ابتدا «برج شهیاد» نام داشت، توسط «حسین امانت» صورت گرفته و وظیفه اجرا و ساخت آن هم به محمد پورفتحی سپرده شد. هدف از ساخت برج آزادی زنده‌نگه‌داشتن یاد جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی ایران بود که هرچه هم نداشت، یک شاهکار معماری برای ما به جا گذاشت.

اگر پایتخت‌نشین هستید یا حتی یک ‌بار سری به تهران زده‌اید، به‌احتمال‌زیاد میدان آزادی را گذری هم که شده دیده‌اید. اما راستش را بخواهید میدان آزادی بیشتر از یک برج برای عکس‌انداختن و یک میدان برای دورزدن است. بیراه نیست اگر بگویم میدان آزادی بزرگ‌ترین شاهد تاریخی روزگار ماست که شروع و پایان هزاران اتفاق را به چشم دیده است.

میدان آزادی پس از انقلاب

میدان آزادی پس از انقلاب به یک میعادگاه مهم برای همه اتفاقات جامعه تبدیل شد. از مراسم پیشواز امام خمینی که از پاریس راهی ایران گشته بود تا تمامی گردهمایی‌های مهم سیاسی و اجتماعی. از عجایب دوران پس از انقلاب، توپ درکردن هنگام تحویل سال در کنار برج آزادی است. این اتفاق در نوروز ۱۴۰۰ سبب به‌وجودآمدن ترک‌هایی در این برج شد که هیچ نهاد و سازمانی تا به امروز مسئولیت این کار را برعهده نگرفته است.

ساخت ترمینال مسافربری در حاشیه میدان آزادی، آن را به یکی از پررفت‌وآمدترین میدان‌های تهران تبدیل کرده است. اما شاید مهم‌ترین نکته‌ای که دائما در رابطه با میدان آزادی و برج نمادینش مطرح می‌شود، بی‌توجهی و مراقبت صحیح از این مکان در دوران پس از انقلاب است.

این اتفاقات ترسی را در وجودمان می‌اندازد که مبادا با سهل‌انگاری‌ها، میدان آزادی برج خاطره‌انگیزش را از دست دهد؛ برجی که در قاب خاطرات هزاران ایرانی و حتی توریست‌های ایران‌گرد، به یادگار از تهران ثبت شده است.

ویژگی‌های معماری میدان آزادی

تابه‌حال به اصفهان سفر کرده‌اید؟ اگر پاسختان مثبت است، احتمالا مسجد شیخ لطف‌الله را هم از نزدیک دیده‌اید. فضاسازی و گل‌کاری‌های حاشیه میدان آزادی شبیه‌ترین مکان به طرح و نقش این مسجد است. با این تفاوت که به‌جای اشکال‌ دایره‌شکل، هندسه بیضی دارد.

برج آزادی که دقیقا در میانه میدان آزادی واقع شده است، معماری متفاوت و جالب‌توجهی دارد که بارزترین ویژگی آن «هیبت» برج است. درحالی‌که در نگاه دوم و سوم احتمالا قدری کوتاه به نظرتان بیاید و با خود بگویید انگار سرش را زده‌اند!

راستش را بخواهید نظرتان خیلی هم بیراه نیست، چراکه ارتفاع ۴۵ متری برج آزادی، هنوز تشنه افراشته‌شدن است و انگار چند متری کم دارد. با وجود این باید به معمار و طراح این برج اعتماد کنیم و این احتمال را بدهیم که به ذهن ایشان هم این نظر رسیده باشد.

دلیل محدودشدن ارتفاع این برج به ۴۵ متر، نزدیکی آن به فرودگاه مهرآباد است که خواه‌ناخواه دست و پای حسین امانت را بسته بود. البته که او با کمک کم‌وزیادکردن شیب زمین در بخش‌های مختلف و همچنین مانوردادن روی پهنا و طول برج (۶۳ متر) برای جبران این ضعف بسیار تلاش کزده بود.

داخل برج آزادی چه خبر است؟

بعد از تماشای معماری بیرونی برج، وقت آن رسیده سری هم به داخلش بزنیم. برج آزادی دو راه‌پله و دو آسانسور دارد که دسترسی به ۴ طبقه داخلی آن را فراهم می‌کند. تعداد پله‌ها ۲۸۶ عدد است که به نظرم یا باید آسانسورها خراب باشد تا به سراغ پله‌ها بروید یا هوس شماردن پله‌ها به سرتان زده باشد!

معماری میدان آزادی و به‌طور ویژه‌تر برج شهیاد سابق، تحت‌تاثیر سبک معماری دوره‌های گوناگون تاریخی است. پایه‌های برج با الهام از دوره هخامنشی طراحی شده و قوس اصلی میانه هم یادآور طاق کسری دوره ساسانی است. در بخش‌های دیگر هم نشانه‌های از معماری دوره اسلامی دیده می‌شود که طراحی تلفیقی برج آزادی را کاملا تایید می‌کند.

بخش‌های مختلف میدان آزادی

میدان آزادی برخلاف آنچه از آن سراغ داریم، محدود به یک برج و حاشیه آن نیست. البته خود من هم که ساکن تهرانم، خیلی با فضای داخلی برج آشنا نبودم تا اینکه برای دیدن تئاتری سری به آنجا زدم و از دیدن دنیایی که وسط میدان آزادی در جریان است، شگفت‌زده شدم. در این بخش بیشتر از این «دنیای درون برجی» برایتان خواهم گفت!

ورودی میدان آزادی

میدان آزادی از چهار سو به بخش‌های مختلف تهران راه دارد. مسیر را رو به شمال که بروید، وارد بزرگ‌راه محمدعلی جناح می‌شوید و راه جنوبی شما را به بزرگ‌راه آیت‌الله سعیدی می‌رساند. سمت شرق و غرب هم به ترتیب به خیابان آزادی و بزرگ‌راه لشکری منتهی می‌شود. کنار همه مسیرها و خیابان‌ها، برج آزادی یکی از ورودهای مهم و پرترافیک تهران است که به‌طور مرتب شاهد سفرهای هرروزه مسافران است.

دیدنی‌های پنهان در زیرزمین میدان

و اما برسیم به همان دنیای درون برج که بخش‌ها و دیدنی‌های بسیاری دارد.

سالن سینما

سالن سینمایی که در میدان آزادی جاخوش‌کرده است، یک سالن کوچک پخش فیلم است که ۵۱ صندلی دارد. این سالن در سال ۱۳۸۸ تاسیس شده و کاربرد آن بیشتر در اکران‌های خصوصی و برای نقد و بررسی آثار هنری است.

تالار آینه

تالار آینه یکی دیگر از قسمت‌های برج است که ۱۲ بخش دارد. علت نام‌گذاری این تالار هم آینه‌کاری این ۱۲ بخش است که باعث جلوه بیشتر آثار قرارگرفته در آن شده است.

حجم‌های هنری و همچنین تصاویر نمادینی که در تالار آینه وجود دارد، موضوعاتی مانند نفت، محیط‌زیست، حیات ‌وحش، شهرسازی، ورزش و… را به نمایش درآورده‌ است.

نگارخانه بوستان

نگارخانه بوستان یکی از سالن‌های بزرگی است که فضای آرام و پرنور آن شرایط مناسبی را برای برگزاری کارگاه‌های هنری و نمایشگاه آثار تجسمی ایجاد کرده است.

نگارخانه اقوام

یک نیم‌دایره با ۸ ویترین شیشه‌ای که فرهنگ و صنایع‌دستی بخش‌های مختلفی از ایران را به نمایش درمی‌آورد، «نگارخانه اقوام» نام گرفته است.

در این نگارخانه عروسک‌های ساخته «بهروز غریب‌پور» این لباس‌ها را بر تن کرده و وسایل را به دست گرفته، منتظر بازدیدکنندگان است.

سالن تشریفات

این سازه خوش‌نشین در میدان آزادی هم مانند بسیاری از جاهای دیگر، به سالن تشریفات نیاز دارد تا بتواند میزبان نشست‌های خبری و مراسم‌های فرهنگی باشد. «سالن تشریفات» برج آزادی این نیاز را پاسخگو خواهد بود.

سالن ایران‌شناسی

سالن ایران‌شناسی قرار است ما را با ایران آشنا کند که خب راستش را بخواهید، حتی یک دورنما از ایران را هم نتوانسته مجسم کند!

ماکتی U شکل که با پیش‌پا‌افتاده‌ترین نمادها و تجهیزات، روایتی سرد از کشورمان ایران دارد. از حق نگذریم نام بزرگ «سالن ایران‌شناسی»، آن هم در دل برج آزادی که نماد ایران شناخته می‌شود، انتظاری فراتر از این ماکت را برای هر بیننده‌ای ایجاد می‌کند.

احتمالا شما هم با دیدن تصویر این بخش، حرفم را تایید کرده‌اید.

تالار کهن

تالار کهن در واقع یک موزه است که در ۲۵ ویترین شیشه‌ای، آثاری به‌جا‌مانده از دوره ساسانی، هخامنشی، اشکانی و همین طور برخی از دوره‌های اسلامی را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده است. نمایشگاه زیورآلات بانوان دوران قاجار که قبلا در موزه کاخ سعدآباد نگهداری می‌شد، در حال حاضر به تالار کهن واقع شده در میدان آزادی منتقل شده است.

جالب است بدانید وقتی وارد این بخش می‌شوید، دقیقا زیر برج آزادی هستید.

راه‌های ارتباطی بین طبقات (آسانسورها و پلکان)، در تالار کهن قرار دارد و دسترسی به سایر طبقات را ممکن می‌کند. راستی اگر دلتان می‌خواهد بیشتر از برج آزادی بدانید، یک فروشگاه در در این بخش وجود دارد که علاوه بر صنایع دستی، محصولات فرهنگی مرتبط با برج آزادی را می‌فروشند.

راهروی فناوری

راهروی فناوری میدان آزادی در گذشته تاثیرگذار و جذاب‌تر بود. شاید چون چشم همه بازدیدکنندگان به دیدن صورت‌های گوناگون فناوری کمتر عادت داشت و بیشتر ذوق‌زده می‌شدند.

مثلا رباتی شبیه به یک انسان که پیانو می‌زند، احتمالا پیش‌ترها بیشتر هر بیننده‌ای را میخکوب می‌کرد و مدت‌زمان بیشتری روی پا نگه‌ می‌داشت. چیزی که در این روزها و با این حجم از پیشرفت فناوری و تکنولوژی، شاید کمتر نظر کسی را جلب کند.

سالن مولتی ویژن

سالن مولتی ویژن همان بخشی است که برای اولین‌بار پای من را به فضای داخلی برج آزادی باز کرد. مولتی ویژن یک سالن نمایش با امکانات خوب نور، صدا و تصویر است که شرایط مطلوبی برای اجرای تئاتر و سایر صورت‌های هنری هنرمندان ایجاد می‌کند.

دلیل نام‌گذاری این سالن هم قابلیت استفاده از آن برای کارهای مختلف است؛ مانند پخش فیلم سینمایی، برگزاری کنسرت موسیقی، همایش‌های گوناگون و… .

کتابخانه

کتابخانه میدان آزادی شاید یک مرکز مرجع به ‌حساب نیاید، اما در میان ۱۱ هزار کتبی که در آن نگهداری می‌شود، ۲۰۰۰ منبع ارزشمند با موضوعاتی چون تاریخ، معماری، زبان‌شناسی و ادبیات هم یافت می‌شود که رجوع به آن‌ها بیشتر اتفاق می‌افتد.

گذرگاه پیشینیان

این بخش دالانی با نورپردازی متفاوت نسبت به سایر بخش‌هاست که ویترین‌هایی شیشه‌ای در اطراف آن قرارگرفته است. آثار تاریخی مربوط به دوران پیش از میلاد مسیح در این ویترین‌ها وجود دارد که دیدنشان خالی از لطف نیست.

شاید شما هم مافق باشید که فضاسازی گذرگاه پیشینیان، چیزهایی مثل سردابه‌ها و دهلیزهای ایران کهن را یادآور می‌شود.

طبقه اول میدان آزادی یا همان زیرزمین

همان طور که اشاره کردم، برج شهیاد سابق واقع ‌شده در میدان آزادی ۴ طبقه دارد که هر طبقه فضا و کاربری خاص خود را دارد. اما در طبقه اول میدان آزادی چه بخش‌هایی را می‌بینیم؟ تمام قسمت‌هایی که تا الان برایتان گفتم، در طبقه زیرزمین میدان آزادی است. زیرزمین در واقع اصلی‌ترین بخش برج آزادی است و تمامی برنامه‌های مهم در این طبقه اجرا می‌شود.

گشتی در طبقه دوم برج آزادی

در طبقه دوم خبر خاصی نیست و صرفا محل تعویض آسانسور است. اگر از بیرون به قوس بدنه برج آزادی نگاه کنیم (چیزی حدود ۲۳ متر بالاتر از سطح زمین)، در واقع در حال تماشای طبقه دوم میدان آزادی هستیم.

دیدنی‌های طبقه سوم برج آزادی

اگر دلتان می‌خواهد به‌جای دیدن نگارخانه‌ها و سالن‌های میدان آزادی، معماری و بنای برج آزادی را بیشتر و بهتر ببینید، به طبقه سوم بروید.

طبقه سوم میدان آزادی تقریبا ۳۳ متر از زمین فاصله دارد. سرتان را که بالا بگیرید، یک گنبد بتنی برایتان جلب توجه می‌کند. سقفی به طرح شمسه که نور خورشید به زیبایی از میانه آن به درون می‌تابد. اگر قدری با اصول کلی معماری آشنا باشید، از دیدن تلفیق زیبای معماری مدرن و سنتی لذت خواهید برد.

طبقه آخر یا زیر گنبد برج آزادی

اما بالاترین طبقه میدان آزادی؛ من این قسمت را بیشتر از هر جای دیگر برج آزادی دوست دارم. اگرچه ارتفاع آن‌قدرها هم زیاد نیست، اما وقتی از پنجره‌های لانه زنبوری آن شمال، جنوب، شرق و غرب پایتخت را نگاه می‌کنید، احساس می‌کنید برای دقایقی هم که شده از زندگی روزمره مردمی که در خیابان‌ها به این‌سو و آن‌سو می‌روند جدا شده‌اید و قطعا تجربه خوشایندی برایتان خواهد بود.

بالاتر از این طبقه هم که بام برج شهیاد سابق است. البته که بعید است اجازه ورود به این قسمت را داشته باشید، اما بدانید که سقفی با کاشی‌کاری زیبای فیروزه‌ای بالای سرتان را به رنگ آسمان کرده است.

بازدید از میدان آزادی

محوطه و فضای خارجی میدان آزادی که در تمام ساعات و ایام پذیرای شماست. اما اگر قصد بازدید از فضای داخلی آن را دارید، همه‌روزه (به‌جز ایام شهادت و شنبه‌ها) از ساعت ۹ صبح تا ۱۶ عصر می‌توانید سری به این مجموعه فرهنگی-هنری بزنید.

بهای بلیط هم بسته به اینکه قصد بازدید از کدام بخش‌ها را داشته باشید، متغیر است.

میدان آزادی کجاست؟

میدان آزادی دقیقا کنار پایانه مسافربری غرب تهران قرار دارد. برای رسیدن به میدان آزادی از مسیرهای مختلفی می‌توان اقدام کرد. خیابان‌آزادی، خیابان محمدعلی جناح، بزرگ‌راه لشکری و همچنین خیابان آیت‌الله سعیدی ۴ مسیر اصلی است که به میدان آزادی می‌رسد.

میدان آزادی؛ نماد تهران و ایرانِ آزادی‌خواه

معماری منحصربه‌فرد، تاریخ جالب‌توجه، بخش‌های داخلی جذاب و دیگر ویژگی‌های میدان آزادی، هیچ‌کدام به‌اندازه نمادین‌بودن میدان آزادی بزرگ نیست. شاید هم بهتر است بگویم تمام این ویژگی‌ها دست‌به‌دست هم داده‌ است که یک نماد سیاسی تمام‌عیار از میدان آزادی بسازد؛ میدانی با برجی پابرجا اما ترک‌خورده که بیشتر از هرچیزی شبیه ماست.