کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده فیروزآباد، تجلی معماری دوره ساسانی

سفر به اماکن تاریخی کمتر شناخته‌شده، لطف و صفای بیشتری دارد به‌دلیل تعداد کم گردشگران از جای‌جای کشور، می‌توانید در آرامش کامل از بنا و آثار به‌جای‌مانده از ایران قدیم بازدید کنید. البته یک موضوع برای من که علاقه خاصی به آثار تاریخی دارم، اهمیت بیشتری دارد و آن هم دخالت‌نکردن انسان‌های عصر حاضر در این اماکن خاص است. منظورم از نشانه‌ها، خلاقیت‌های بی‌بدیل برخی افراد برای درج نام خود روی دیوارهای بناست، چیزی که در بسیاری از اماکن تاریخی ایران می‌بینیم. اگر یک سفر به شیراز دارید، پیشنهاد می‌کنم سری به کاخ اردشیر بابکان بزنید.

بنایی با معماری فوق‌العاده زیبا از زمان‌های دور که می‌توانید هنوز هم آثاری از هنرمندی‌های ظریف معماران ساسانی را در آن ببینید. در این مقاله از مجله گردشگری علی‌بابا اطلاعات کاملی از تاریخچه، معماری بنا و بهترین زمان بازدید در اختیارتان قرار خواهد گرفت.

تاریخچه کاخ اردشیر بابکان

شهرستان فیروزآباد که در گذشته‌های دور به آن شهر “گور” می‌گفتند، با حصارهایی عظیم در گودی قرار گرفته بود. بنابراین زمانی که اسکندر مقدونی به این شهر حمله کرد، به‌دلیل ممکن نبودن رخنه به حصار عظیم شهر، مسیر رودخانه‌ای را که در نزدیکی شهر بود، تغییر داد و چون شهر در گودی قرار داشت به یک دریاچه تبدیل شد.

این دریاچه تا قرن‌ها به همین شکل باقی ماند تا زمانی که اردشیر ساسانی برای تخلیه آن اقدام کرد و پس از آن شهر گور را با نام شهر “اردشیر خوره” می‌شناختند. متأسفانه در اثر حمله اعراب، این شهر نیز ویران شد اما حاکم شهر بر اعراب مسلط شد و اقدام به آبادانی شهر کرد. از آن پس نام شهر به فیروزآباد تغییر کرد.

کاخ اردشیر بابکان در سده سوم میلادی (در سال ۲۲۴ میلادی) و به‌دست اردشیر بابکان یکی از بنیانگذاران سلسله ساسانی ساخته شده است. کاخ اردشیر ساسانی در شهرستان فیروزآباد در استان فارس واقع شده و قدمت آن به بیش از ۱۸۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

برخی از کارشناسان معتقدند که کاخ اردشیر بابکان در گذشته‌های دور کاربردی به‌عنوان کاخ نداشته و در اصل آتشکده بوده است. دلیل این اعتقاد، قرارگیری بنای کاخ در کنار آب است. گذشتگان ما معتقد بودند هر بنایی که در کنار آب ساخته می‌شود، در اصل محلی برای پرستش آناهیتا، الهه آب، خواهد بود. به همین دلیل نیز یکی از اصلی‌ترین دلایل نامگذاری این کاخ به آتشکده فیروزآباد، قرارگرفتن آن در کنار چشمه “قمپ آتشکده” است.

یکی از مشهورترین باستان‌شناسان ایران، مرحوم استاد پیرنیا، معتقد بود که معرفی این بنای تاریخی به‌عنوان کاخ اشتباه بوده چراکه این بنا ویژگی‌ها و مشخصه‌های یک کاخ را ندارد. به‌ همین دلیل نیز استاد پیرنیا کاخ اردشیر بابکان را به‌عنوان بزرگ‌ترین آتشکده استان فارس معرفی کرد. اما برخی باستان‌شناسان دیگر معتقدند که اردشیر بابکان در این کاخ بر تخت نشسته و اقامت رسمی داشته است.

معماری کاخ اردشیر

کاخ اردشیر بابکان از سه قسمت اصلی تشکیل شده که شامل یک حیاط، دو ایوان و سه تالار کناری آن است. این کاخ زیربنایی با ابعاد ۱۰۴ متر در ۵۵ متر داشته و برای ساخت آن از مهم‌ترین مصالح دوران ساسانی یعنی کاشی، گچ و سنگ‌های نیم ‌تراش خورده استفاده شده است. استفاده از این مصالح باعث شده تا معماری داخل کاخ چشم‌نواز و زیبا باشد.

وجود ایوان و گنبد، کاخ اردشیر ساسانی را به اولین بنای دارای این امکانات در تاریخ ۱۸۰۰ سال پیش تبدیل کرده است. شیوه ساخت و استحکام بنا به‌گونه‌ای است که ساختمان آن پس از ۱۸۰۰ سال هنوز پابرجاست و با وجود آسیب‌های وارده در طول دوران، هنوز گنبد بلند و زیبا و ایوان‌های خود را دارد.

در بخش شرقی کاخ می‌توانید چهار ساختمان گنبدی‌شکل را ببینید که به‌وسیله فیل‌پوش ساخته شده‌ و سقف آن‌ها به‌شکل دایره بوده و به قطر یک متر در میانه گنبد باز است. فیل‌پوش، گوشواره یا سه‌کنج یکی از عمده‌ترین روش‌های گوشه‌سازی در ساختمان‌های بزرگ قدیمی است. فیل‌گوش در اصل روشی برای ساخت گنبد یا طاق روی دیوارهای اصلی بناهای مرتفع است که در آن مقطع چهارگوش دیوارها به مقطع گرد تغییر شکل پیدا می‌کند.

از کنار دیوار شرقی کاخ اردشیر بابکان، رودی عبور می‌کند که عامل اصلی آبادانی در این منطقه بوده و وجود عنصر آب در کنار چهار عنصر طبیعی اصلی دیگر، باعث ایجاد منطقه‌ای استراتژیک و مهم شده است. در بخش شمالی محوطه کاخ اردشیر ساسانی می‌توانید چشمه‌ای زیبا را ببینید که دورتادور آن طبیعتی سبز شکل گرفته است.

متأسفانه در آذر۱۳۹۹ به‌دلیل جاری‌شدن سیل در این منطقه، کاخ در معرض آب‌گرفتگی قرار گرفت و بخشی از حصارهای اصلی در اثر بروز سیل تخریب شدند.

تالارها

تالارهای کاخ اردشیر بابکان ساختاری تودرتو دارد و به این ترتیب چندین تالار در دل یکدیگر شکل گرفته‌ است. تمامی تالارهای کاخ اردشیر ساسانی به یکدیگر راه دارد و این شیوه معماری بنای داخلی در اصل عمده‌ترین تفاوت بنای کاخ اردشیر بابکان با دیگر بناهای متعلق به دوره ساسانی است.

یکی از دلایلی که باعث استحکام و تداوم ماندگاری این بنا طی بیش از ۱۸۰۰ سال شده، استفاده از سنگ‌های میخکی برای ساخت تالارها، پایه بنا، راهروها و ایوان‌ها است. داخل تالارها نیز از تزیینات هنری خاص و ظریفی استفاده شده که به‌نوعی گچ‌بری مختص دوره ساسانی است. روی دیوار بیرونی کاخ می‌توانید سنگ‌نگاره‌ای از مراسم تاجگذاری اردشیر ساسانی را ببینید.

حیاط کاخ

کاخ اردشیر بابکان حیاطی بزرگ دارد که در بخش میانی بنا قرار گرفته و دو ایوان نسبتاً بزرگ دارد. این شیوه ساخت حیاط، تالارها و ایوان‌های اطراف آن نیز نشانی از سبک و سیاق ساخت بناهای بزرگ در دوره ساسانی است. باتوجه‌به اینکه در دوره‌های بعدی نمونه‌هایی از ساخت این نوع حیاط‌ها را در بناهای تاریخی می‌بینیم، پس می‌توان نتیجه گرفت که معماران ساسانی به‌نوعی مبتکر این سبک معماری داخلی بوده‌اند.

ایوان های کاخ اردشیر بابکان

کاخ اردشیر بابکان از اولین نمونه‌های ساخت‌ بناهای تاریخی دوره ساسانی است که در آن ایوان و گنبد وجود دارد. به همین دلیل نیز ایوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های کاخ اردشیر ساسانی محسوب می‌شود. در بنای کاخ می‌توانید یک ایوان مرتفع، دو ایوان بزرگ قوسی‌شکل و چند ایوان کوچک‌تر را ببینید.

معماران ساسانی برای ساخت قسمت بالای ایوان‌های کوچک‌تر کاخ از روش ساخت گیلوئی‌ استفاده کرده‌اند. گیلو در اصل بخش بین طاق عمارت و دیوار است که روی آن گچ‌بری و نقاشی انجام شده و مانند گلوی سقف و طاق بنا عمل می‌کند. مشابه همین سبک ساخت ایوان را می‌توانید در بنای تخت جمشید ببینید.

ایوان‌های گنبدی‌شکل به‌جای‌مانده از کاخ اردشیر ساسانی نمونه‌ای گویا از هنرمندی و توانمندی معماران دوره ساسانی است. سبک سخت ایوان‌ها چنان با اهمیت بوده که حتی در دوره‌های بعدی نیز از آن برای ساخت بناهای مختلف استفاده شده است.

گنبدهای کاخ

باتوجه‌به اینکه ساخت بناهای گنبددار در دوره ساسانی آنچنان رواج نداشته، پس می‌توان کاخ اردشیر بابکان را اولین بنای دوره ساسانی دانست که در معماری آن از گنبد استفاده شده است. کاخ اردشیر ساسانی ۴ گنبد دارد که برای نصب آن‌ها از سبک معماری گوشه‌سازی یا فیل‌پوش استفاده شده که در بخش ابتدایی مقاله به آن پرداختیم.

تزیینات و گچ‌بری‌ها

کاخ اردشیر بابکان تالارهایی تو در تو دارد که روی دیوارهای آن می‌توانید آثار به‌جای‌مانده از گچ‌بری‌های مختص دوره ساسانی را ببینید. معماران ساسانی برای پوشاندن خشت‌های به‌کاررفته در ساخت بنای کاخ، تمام بخش درونی تالارها، ایوان‌ها و بخش بیرونی بنا را با گچ‌بری‌های زیبا تزیین کرده‌اند. امروزه تنها در بخش‌های کوچکی از داخل بنا می‌توانید آثار به‌جای‌مانده از گچ‌بری استادان ساسانی را ببینید.

ستون‌های چهارگوش

نمونه ستون‌های چهاگوش و ستون‌هایی از سنگ میخکی را در کاخ اردشیر بابکان به وضوح می‌توانید ببینید. این ستون‌ها شباهت بسیاری به ستون‌های بناهای دوره اشکانی دارد با این تفاوت که دورتادور آن‌ها تزیینات گچی زیبایی کار شده است.

بهترین زمان بازدید از کاخ اردشیر بابکان

به‌دلیل آب‌وهوای نسبتاً گرم و خشک استان فارس، بهترین زمان بازدید از کاخ اردشیر بابکان، فصل بهار خواهد بود. کاخ در فضایی آزاد و در دل دشت واقع شده و در نتیجه بازدید از آن در فصل تابستان به‌دلیل گرمی هوا توصیه نمی‌شود.

در فصل پاییز که هوا معتدل است و نسیم خنکی می‌وزد نیز می‌توانید برای بازدید از کاخ اردشیر ساسانی و آتشکده فیرورآباد برنامه‌ریزی کنید. اما به‌دلیل برودت هوا در فصل زمستان، بازدید از این کاخ برای بسیاری از گردشگران دشوار خواهد بود. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که فصل بهار تا اواسط اردیبهشت‌ماه و فصل پاییز بهترین زمان برای بازدید از کاخ اردشیر بابکان خواهد بود.

کاخ اردشیر بابکان کجاست؟

کاخ اردشیر بابکان در ۳کیلومتری شهرستان فیروزآباد از توابع استان فارس واقع شده است. هرچند در گذشته بازدید از آن رایگان بود، اما گفته می‌شود از شال ۱۴۰۳ برای بازدید از کاخ اردشیر باید هزینه پرداخت کرد. به‌دلیل نبود روشنایی کافی در این منطقه بهترین ساعت بازدید بین ساعت ۸ صبح تا پیش از غروب آفتاب خواهد بود.

برای دسترسی به کاخ می‌توانید از جاده شیراز-جهرم استفاده کنید. مسیر جاده را به‌سمت جنوب شرقی ادامه دهید تا به پارک جنگلی فیروزآباد برسید. با عبور از پارک جنگلی می‌توانید تابلوی کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده فیروزآباد را ببینید.

آدرس کاخ اردشیر بابکان

استان فارس، شهرستان فیروزآباد، ۳کیلومتری شمال شهرستان فیروز آباد، کاخ اردشیر بابکان

کاخ اردشیر بابکان روی گوگل مپ

کاخ اردشیر بابکان، سفر به دوران ساسانی

کاخ اردشیر بابکان یکی از زیباترین نمونه‌های هنر معماری در دوره ساسانیان است. همان‌ طور که در این مقاله مطالعه کردید، شیوه ساخت گنبد و ایوان و گچ‌بری‌ دیوارهای داخلی و خارجی بنا نشان از ذوق و هنر معماران دوره ساسانی دارد. به‌طوری که بسیاری از معماران دوره‌های دیگر از این شیوه معماری برای ساخت بناهای خود استفاده کرده‌اند. این‌ بار که به شیراز سفر کردید، یک نیم‌روز را برای بازدید از این کاخ زیبا اختصاص دهید تا بخش مهمی از تاریخ این کشور روبه‌روی چشمانتان نمایان شود. البته فراموش نکنید که عکس‌های سفرتان را با ما نیز به اشتراک بگذارید.