خانه عباسیان کاشان دُردانه عمارت‌های تاریخی ایران

بوی عطر گلاب خُنَک و مساجد کاشان بود که دست و دلم را برد به نوشتن درباره یکی از خانه های تاریخی کاشان. وقتی می‌نویسم ظاهر ساده، منظورم این است که از همان نیم‌نگاهی که به آن انداختم چیزی دستگیرم نشد تا اینکه سِر درونش را نشانم داد. از این‌ور و آن‌ور ایران و اصفهان زیاد نوشتم، منتها جای جاهای دیدنی کاشان در همه گزارش‌هایم خالی بود و جای خانه عباسیان کاشان خالی‌تر. از آن معماری‌های اصیل ایرانی و چه بسا اصیل اسلامی است که تا دلم می‌خواهد از آن می‌گویم.

در جایی خواندم این خانه در کاشان نامزد جایزه زیباترین معماری ایرانی شده که نه باران‌های کم و سینه‌کِش آفتاب و نه دستان بادهایی که گاهی نوازش می‌کند و گاهی هم همراه با گردوغبار شما را همراهی می‌کند، بلکه این مردم متدینش بودند که با آن‌همه هنر، این خانه را در فهرست آثار ملی ایران جای دادند. مجله گردشگری علی‌بابا باز هم نگاهش به جاذبه‌های ایران است و من هم فرصت را غنیمت شمردم و برایتان از ایران می‌نویسم، از ایران، اصفهان و خانه عباسیان کاشان.

معرفی خانه عباسیان کاشان

انگار برای وصف جمالش، کلمه کم می‌آورم و دنیایی از کلمات باز هم نمی‌تواند این زیبای کاشان و دل و جانش را ترانه کند. قبلا از بدی و نامردی قاجاریان گفتم و هنوز هم دل خوشی ازشان نداشتم و ندارم و نخواهم داشت، منتها معماری این دوره و زمانه از تاریخ ایران آن‌طور که باید، سِرشت و ریشه تنومند معماری ایرانی را به چشم می‌آورد.

عکس از: سایت Mehnavaz

یکی از ابتکاراتشان هم می‌شود همین خانه عباسیان که حاج محمدابراهیم (تاجر کاشی) که در کنار تجارت بلوریجات، همت کرد و معمارش که نمی‌دانم نام و نشانش چیست و زیروبمش از کجاست، باهم دو دهه عمرشان را برای ساختن یک همچین ساختمان ۵ طبقه و ۵ حیاطی صرف کردند.

این خانه با ۵۰۰۰مترمربع و زیربنای ۷۰۰۰مترمربعی‌اش در سال‌های گذشته فقط یک بزرگ‌تر داشته که برای رفتنش از دنیا، انگار خانه عباسیان هم دلش با این دنیا نبود و تکه‌تکه‌اش کردند. حیاط‌هایش جدا شد و به ۵ خانه نقلی درآمد.

عکس از: سایت Wikipedia

از آن ۵ خانه که ۴ بابش (۲ خانه به سبک گودال باغچه، ۱ خانه ۲ طبقه با حیاط سقف‌دار و ۱ خانه با حیاط سنتی) را فروختند و یکی‌اش را مرمت کردند، اما همینش هم مسحورکننده است. این خانه در ۶خرداد۱۳۷۷ نشست به جان فهرست آثار ملی.

عکس از: سایت Beytoote

سفری در رگه به رگه خانه تاریخی کاشان

آقاجان (پدربزرگ) آیت‌الله سیدمحمد علوی بروجردی خانه عباسیان کاشان را در زمان قاجار و در همان حدود سال ۱۲۴۵هجری ساخت. پدر آیت‌الله سیدمحمد علوی بروجردی، یعنی محمدابراهیم تاجر کاشی از تُجار شناخته شده‌ای بود که در چینی‌جات و بلوریجات رودست نداشت و فکر توسعه ساخت خانه عباسیان کاشان در سرش افتاد و همین کارش باعث شد این بنا زبانزد آن دوره و این دوره و زمانه کاشان شود.

عکس از: سایت Beytoote

ماجرای مرمت و بازسازی خانه تاریخی عیاسیان چه بود؟

ماجرایی ندارد. البته چند سال پیش بازسازی خانه تاریخی عباسیان با هزینه هنگفتی آغاز شده بود و برای ادامه این طرح هیچ اطلاع بیشتر و جزئی ندارم.

نام‌‌گذاری خانه عباسیان کاشان

از نامش که پیداست به نظر می‌رسد یک خاندان در این خانه برو و بیایی داشتند، اما ته و تویش را که جویا شدم، دیدم بزرگ این خانه عمرش را داده بود به فرزند و نوه و هر وُراثی که به آن بزرگ ربط داشته بود. وُراث هم سهمشان را می‌خواستند و هر باب را فروختند.

عکس از: سایت Beytoote

بخش بیرونی که به عباسیان، اندرونی به مسعوی فر، حوض‌خانه به حقانی، بخش خدمه به عباسی و باغ به تقوی نام‌گذاری شده بود، یکی از خریداران این خانه، آقای عباسیان بود که ۱۰۰ سال پیش آمد، (از همان تُجارهای فرش کاشان) و در آن زمان ۱۰۰۰ تومانی داد دست فروشنده و حیاطش را خرید. نمی‌دانم چرا همچین معامله‌ای باید در آن زمان سروصدا کند، اما ماجرای خرید و فروش این خانه بود که زبان به زبان می‌چرخید و معروف شد به خانه عباسیان.

بخش های کلی خانه عباسیان کاشان

خانه عباسیان کاشان با نقاشی‌ها و طرح و رسمی‌بندی و یزدی‌بندی و مشبک و رنگ و اتاق‌های تودرتو و حوض و نقاشی و گچ‌بری و مقرنس و گره‌سازی و دلبری‌هایی که خودش می‌داند و خالقش از هزاران بخش تقسیم شده که هر بخش دنیا و بندوبساط خودش را دارد و شما را می‌برد تا کل روزتان را برای دیدنشان بگذراند؛ از ورودی‌ها و هشتی‌ها گرفته تا بخش بیرونی و اندرونی و قسمت خدمه.

عکس از: سایت Monument

ورودی‌ و هشتی و دالان

ازآنجاکه خانه با الگوی گود باغچه ساخته شده و پایین‌تر از ارتفاع کوچه قرار گرفته، در بخش ورودی‌اش یک راه شیب‌دار ساخته شده تا برای ورود به خانه مشکلی نداشته باشند.

هشتی‌اش هم در دیوارهای بلند چندضلعی، کوچه و خیابان را از هم جدا می‌کند. این هشتی که موادی مانند چوب با هدایت گرمای پایین در آن ساخته شده، جلوتر از ورودی قرار گرفته بود تا نگذارد نگاه نامحرمی خواسته و ناخواسته بیفتد به داخل و اندرونی.

عکس از: سایت Parsnaz

اصلا اگر درب خانه هم باز باشد، باز هم نمی‌شود باغ درونی و حیاطش را دید زد. حالا که هر کسی وارد دالان متصل به هشتی شود، راهش را به حیاط این خانه هم می‌بیند. اگر به اطراف هشتی‌های ورودی نگاه کنید، سکوهایی می‌بینید که کاربردشان همان است که رویشان بشینید و خستگی‌تان در برود.

بخش بیرونی

این بخش در طبقه‌های بالا و پایین پذیرای مهمانان ساخته شده بود و در عین حال ساکنان خانه هم معذب نبودند و راحت کارشان را می‌کردند. جای خواب و قدم‌رنجه‌کردن مهمانان و مسافران در همان طبقه بالاست تا راحت باشند.

عکس از: سایت Mehnavaz

بخش اندرونی

همه کارها و بندوبساطهای روزانه در همین بخش اندرونی جاری و ساری بود که درب‌ها و راهروهای خاص، نوع معماری و فضای بخش اندرونی را از یکدیگر جدا می‌کردند. در این بخش مَحرم‌ها بودند که سروری می‌کردند و بدون اجازه آن‌ها کسی نمی‌توانست به این بخش وارد شود.

بخش خدمه

بعد از ضبط‌وربط کارهای روزمره‌شان، این خدمتکاران در این بخش از خانه عباسیان کاشان، نفس تازه می‌کردند و سینه می‌دادند به آب تَگَری که شیرینی‌اش را آن‌ها می‌فهمیدند، نه آن شاه و شاهان این ملک و آن ملک و این کاخ و آن کاخ که همیشه سیرابند و لذتی از آب در کامشان نمی‌برند.

عکس از: سایت Mehnavaz

گشتی در اتاق‌ها و مکان‌های مختلف عمارت تاریخی

از نمای بیرون و حیاط و حوض عشوه‌ای آن که بگذرم، تا دلتان بخواهد در حیاط بیرونی خانه عباسیان کاشان اتاق وجود دارد و هرکدامشان دنیای خاص خودشان جاری و ساری است؛ اتاق‌های تودرتو، اتاق شاه نشین، اتاق نیایش، مطبخ‌خانه، سرداب و چاه آب و رختشوی‌خانه و اتاق مرکزی و اتاق آینه و ایوان بهاره و اتاق مخفی و عبادتگاه و حیاط خدمه.

عکس از: سایت Asriran

اتاق مرکزی (بیرونی)

مرکز اتاق‌ها و بخش‌های درونی و بیرونی همین اتاق مرکزی است که با آن درب‌های اُرسی و پنجره‌های مشبک و شیشه‌های رنگی به آنجا دسترسی دارد.

عکس از: سایت Asriran

اتاق آینه (بیرونی)

باشکوه‌ترین و باجبروت‌ترین اتاق خانه تاریخی عباسیان، همان اتاق آینه است که با آن گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌ها و درب و پنجره‌های رنگارنگش، بی‌شباهت به اتاق عروس نیست که به این نام هم شهره است. ویژگی اتاق آینه به غیر از خوش‌بَروروُ بودنش، اینجاست که سقف سیاه و گاهی آبی تیره آن منطقه از کاشان را ستاره‌باران می‌دیدند.

یعنی زمانی که نور چراغ به منشورهای شیشه‌ای این اتاق می‌خورد، انعکاسش با آن رسیمان‌های ابریشمی در اتاق به سقفش فرود می‌آورد و آسمان کویر در سقفش شبیه‌سازی می‌شد. نُقل مجلس آن طرف، درست جلوی اتاق است که دلشان به ستاره راضی نمی‌شد و در آن آرامش شب، مهتاب را برانداز می‌کردند.

عکس از: سایت TAPPersia

اصلا همین شد که نامش را گذاشتند فضای باز مهتابی. درب‌های ارُسی در آن بخش بالایی هم دوجداره است و زیبایی این اتاق تا جایی رفته که مراسم‌های ویژه و شادی‌کنون عروسی و مراسم شادی و… هم در آن برگزار می‌شد.

ایوان بهاره (بیرونی)

گرم و سرد نمی‌شناسد، در فصل‌های معتدل بود که ساکنان خانه از آن استفاده می‌کردند. معماری‌اش هم به‌شکل قرینه است که فلسفه‌اش را نمی‌دانم.

فضای سرپوشیده کوچک و بزرگ (بیرونی)

طبقه اولش بخش آقایان و طبقه دومش برای خانم‌ها بود که در مراسم‌های مذهبی و… مردم در آنجا جمع می‌شدند. بادگیرهایش هم هوای فضای سرپوشیده بزرگ را در آن مراسمات به چه شلوغی، عوض می‌کرد. نور فضای سرپوشیده هم از کلاه‌فرنگی سقفی و پنجره‌های موشی از خورشید می‌گرفت و پخش می‌کرد به داخل.

عکس از: سایت Asriran

فضای سرپوشیده کوچک که برادر کوچک‌تر سرپوشیده بزرگ است و بی‌شباهت به آن هم نیست، در بین اندرونی و بیرونی جا گرفته و برای مراسم‌های خصوصی‌تر استفاده می‌شد. اما تزیینات زیادی به سرپوشیده کوچک رسیده است. روشنایی‌اش هم با وسایل روشنایی مانند شمع و چراغ تامین می‌شده که روی حلقه‌های تعبیه‌شده در اتاق قرار می‌گرفته بود.

اتاق شاه‌نشین (درونی)

اتاق شاه‌نشین با آینه‌کاری‌های دیدنی‌اش در طبقه بالای اندرونی از آن شگفتی‌هاست. نکته جالب درباره اتاق شاه‌نشین یک شومینه است؛ شومینه‌اش با تزیینات آب‌طلا و رنگ‌های زیبا.

عکس از: سایت TAPPersia

اتاق مخفی (درونی)

در یکی از اتاق‌های بالای بنا که نمی‌دانم دقیقا کجاست، دریچه مخفی قرار گرفته که به‌سمت اتاق مخفی می‌رود و حتما هم وسایل ارزشمند و عتیقه‌ای در آن نگهداری می‌شود. اما همین که این وسایل گران‌بها به جای اینکه در زیرزمین قرار بگیرند یا در کف زمین دفن شوند، در طبقه بالای یکی از اتاق‌ها قرار گرفته خودش هوش معمار را می‌رساند.

عبادتگاه (درونی)

عبادتگاه خانه تاریخی عباسیان مزین شده به آیات قرآنی و ادعیه که ساکنانش هر زمان می‌توانستند به غیر از مسجد، در آنجا به فضای عرفانی و سلوکی دل ببنند و آرام شوند.

عکس از: سایت Parsnaz

رخت‌شوی‌خانه (درونی)

در این بخش از معماری خانه که از نام هویداست برای شستن لباس‌های کثیف است، آب حوض و کانال‌های ورودی و خروجی در این بخش جریان دارد و اباس‌ها را با آن می‌شستند.

سرویس بهداشتی (درونی)

مثل امروز نبود که سرویس بهداشتی دم گوش و پیش چشم کلی آدم ساخته شود. طراحی‌اش طوری بود که در آن پشت راه‌پله طبقات ابتدایی و در کنار کانال آب و جای کم‌رفت‌وآمدی ساخته می‌شد. اصلا معمار نمی‌خواست تصویر زیبای خانه را با سرویس بهداشتی یکی ببیند و از همه بدتر بوی ناموزون آن هم در همه جا پخش شود.

حیاط اندرونی (درونی)

فرشتگان زمینی کم بودند، حالا نماز جماعت در حیاط اندرونی خانه عباسیان کاشان برگزار می‌شد از این‌ سر تا آن‌ سر، سجاده به سجاده و مهر به مهر که فرشتگان آسمانی هم بدشان نمی‌آمد حال‌وهوای انسانی‌های شیدای آن موقع را خریدار باشند و این نمازگزاران خالص بودند که به هر قیمتی نمی‌دادند.

عکس از: سایت Asriran

چاه آب و قنات‌ها (درونی)

ساکنانش در کنار قنات، چاه آب را هم فراموش نمی‌کنند و از دو حلقه چاه عمیق این ساختمان استفاده می‌کنند که یکی برای ذخیره آب و یگی هم برای سیراب‌کردن باغ‌ها و باغچه‌ها و … استفاده می‌شود.

سرداب بزرگ (درونی)

تا دلتان بخواهد که حوض خانه و سرداب یا تالار تابستان‌نشین در دل این خانه ساخته شده که در چله تابستان در فضای ایوانی و نیمه‌باز در کنار حوض وسطش می‌نشستند و به ریش تابستان می‌خندیدند.

عکس از: سایت Wikipedia

اصلا لُب کلام را بنویسم که به زیرزمین‌های گود در زیر ساختمان‌ها تابستان نشین ساخته می‌شد و اصطلاحا هم سبک شکم‌دریده که الگوی عجیب‌وغریبی هم است داشته باشد، سرداب بوده است. یک دریچه سرداب هم در سمت جنوبی و شرقی ساختمان و پیش پای بخش زمستانی بنا ساخته شده تا مواد غذایی و انبار آرد را نگهداری کند.

حوض میان حیاط (درونی)

هویداست که خُنکای حوض حیاط خانه عباسیان هوای نسیمی و مطلوب داخل این بنا را حفظ می‌کرد و بین آن‌همه خشت و خاشاک، جا می‌آورد حال ساکنانش را. جایش اینجا نیست، اما برای گرمای تابستان هم بادگیرهای این خانه بود که هوای داخلش را زیرورو می‌کرد.

عکس از: سایت Wikipedia

مطبخ (خدمه)

جایش در کنار آب‌انبار بود و کمی هم تاریک، اما احتمالا چشم ناخنک‌زدن گربه‌ها به آنجا افتاده بود که حیای درب باز دیزی را هم نمی‌کردند، چه برسد به قاجاری‌هایی که قاشق و چنگال را در حد لذت غذاخوردن با دست نمی‌دیدند و همین که بوی غذا را از همان مطبخ‌خانه عباسیان کاشان می‌شنیدند، سر خط می‌شدند تا یک دلی از عزا در بیاورند.

یک حوض آب هم داخل مطبخ قرار گرفته تا آبی را که آشپزان هنرمند لازم داشتند، با کانال‌هایی بیاورند و به‌محض تروتمیزکردن لیوان و بشقاب، از یک دری بیرون ببرند. دو ویژگی عجیب مطبخ، نورگیرهایی از حیاط خدمه به این مطبخ بود تا روشنایی‌اش را تامین کند. اما اینجایش دیگر عجیب است که در آن زمان این مطبخ یک مکنده قوی مثل همین هود خانه‌هایمان داشته و دود را می‌کنده و می‌برده به هوا.

عکس از: سایت Wikipedia

حیاط خدمه

خدمه در خانه عباسیان حتی برای استراحت و اقامتشان هم حیاط جداگانه‌ای داشتند و مشغول شوند به کارهای روزمره‌شان. البته این حیاط به مطبخ هم راه داشته است.

نگاهی به ویژگی‌های معماری خانه عباسیان

خانه عباسیان کاشان اما معماری‌اش کمی که نه، از زمین تا آسمان با معماری‌های سرای من ایران فرق دارد و هر بخشش به زیربنای خود نگاه کرد و با آن متناسب شد. اصلا در گذشته این‌طور بود که  این خانه تاریخی کاشان سبکش از سبک‌هایی بود که تابه‌حال به گوشم نخورده بود؛ «گودال باغچه».

عکس از: سایت Asriran

حالا این سبک معماری دقیقا از کجا درآمده و اصلا یعنی چه را باز می‌کنم. فعلا همین

منبع: علی بابا